BLUSZCZ – HEDERA HELIX

BLUSZCZ - HEDERA HELIX

<div id="content" class="mw-body"> <div id="bodyContent" class="mw-body-content"> <div id="mw-content-text" class="mw-content-ltr" dir="ltr" lang="pl"> <b>Bluszcz pospolity</b> (<i>Hedera helix</i> L.) – <a title="Gatunek (biologia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gatunek_(biologia)">gatunek</a> wiecznie zielonego <a title="Pnącze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pn%C4%85cze">pnącza</a> należący do rodziny <a title="Araliowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Araliowate">araliowatych</a> (<i>Araliaceae</i>). <a title="Gatunek typowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gatunek_typowy">Gatunek typowy</a> dla rodzaju <a title="Bluszcz" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz">bluszcz</a> (<i>Hedera</i>). Jest jedynym przedstawicielem rodziny araliowatych we <a title="Flora roślin naczyniowych Polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Flora_ro%C5%9Blin_naczyniowych_Polski">florze Polski</a> i jedynym w niej pnączem o liściach zimotrwałych. Występuje w lasach całej <a title="Polska" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska">Polski</a>. Poza naturalnym zasięgiem obejmującym <a title="Europa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Europa">Europę</a> i <a title="Azja Mniejsza" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja_Mniejsza">Azję Mniejszą</a> jest gatunkiem inwazyjnym. Bluszcz pospolity uprawiany jest jako <a title="Rośliny pokojowe" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_pokojowe">roślina doniczkowa</a>, okrywowa, parkowa. W uprawie jest niewymagający, a jego walory podnosi wielość <a title="Kultywar" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultywar">odmian uprawnych</a> o różnorodnych kształtach i barwach liści, sposobach wzrostu i wymaganiach. Jest <a title="Rośliny miododajne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_miododajne">rośliną miododajną</a>, <a title="Rośliny lecznicze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_lecznicze">leczniczą</a> i kosmetyczną. W tradycjach wielu narodów od dawna obecny jako roślina symboliczna, zwłaszcza jako symbol wierności i trwałości życia. W <a title="Starożytność" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87">starożytności</a> odgrywał ważną rolę w kultach szeregu bóstw egipskich, greckich i rzymskich. <div id="toc" class="toc"> <div id="toctitle"> <h2>Spis treści</h2> <span class="toctoggle">&nbsp;[<a id="togglelink" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#">ukryj</a>]&nbsp;</span> </div> <ul> <li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Rozmieszczenie_geograficzne"><span class="tocnumber">1</span><span class="toctext">Rozmieszczenie geograficzne</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Morfologia"><span class="tocnumber">2</span><span class="toctext">Morfologia</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Biologia"><span class="tocnumber">3</span><span class="toctext">Biologia</span></a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Anatomia"><span class="tocnumber">3.1</span><span class="toctext">Anatomia</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Rozw.C3.B3j"><span class="tocnumber">3.2</span><span class="toctext">Rozwój</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Cechy_fitochemiczne"><span class="tocnumber">3.3</span><span class="toctext">Cechy fitochemiczne</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Genetyka"><span class="tocnumber">3.4</span><span class="toctext">Genetyka</span></a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Ekologia"><span class="tocnumber">4</span><span class="toctext">Ekologia</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Zmienno.C5.9B.C4.87"><span class="tocnumber">5</span><span class="toctext">Zmienność</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Pochodzenie"><span class="tocnumber">6</span><span class="toctext">Pochodzenie</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Nazewnictwo"><span class="tocnumber">7</span><span class="toctext">Nazewnictwo</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Zagro.C5.BCenia_i_ochrona"><span class="tocnumber">8</span><span class="toctext">Zagrożenia i ochrona</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Zastosowanie"><span class="tocnumber">9</span><span class="toctext">Zastosowanie</span></a> <ul> <li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Ro.C5.9Blina_ozdobna"><span class="tocnumber">9.1</span><span class="toctext">Roślina ozdobna</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Ro.C5.9Blina_lecznicza"><span class="tocnumber">9.2</span><span class="toctext">Roślina lecznicza</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Ro.C5.9Blina_kosmetyczna"><span class="tocnumber">9.3</span><span class="toctext">Roślina kosmetyczna</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Ro.C5.9Blina_miododajna"><span class="tocnumber">9.4</span><span class="toctext">Roślina miododajna</span></a></li> <li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Inne_zastosowanie"><span class="tocnumber">9.5</span><span class="toctext">Inne zastosowanie</span></a></li> </ul> </li> <li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Uprawa"><span class="tocnumber">10</span><span class="toctext">Uprawa</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Szkodniki.2C_ro.C5.9Blino.C5.BCercy_i_choroby"><span class="tocnumber">11</span><span class="toctext">Szkodniki, roślinożercy i choroby</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Obecno.C5.9B.C4.87_w_kulturze_i_sztuce"><span class="tocnumber">12</span><span class="toctext">Obecność w kulturze i sztuce</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Zobacz_te.C5.BC"><span class="tocnumber">13</span><span class="toctext">Zobacz też</span></a></li> <li class="toclevel-1"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Przypisy"><span class="tocnumber">14</span><span class="toctext">Przypisy</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Bibliografia"><span class="tocnumber">15</span><span class="toctext">Bibliografia</span></a></li> <li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#Linki_zewn.C4.99trzne"><span class="tocnumber">16</span><span class="toctext">Linki zewnętrzne</span></a></li> </ul> </div> <h2><span id="Rozmieszczenie_geograficzne" class="mw-headline">Rozmieszczenie geograficzne</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Rozmieszczenie geograficzne" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=1">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> Bluszcz pospolity jest gatunkiem śródziemnomorsko-atlantyckim. Występuje w całej <a title="Europa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Europa">Europie</a> z wyjątkiem jej północnych krańców i części wschodniej (granica <a title="Zasięg (biogeografia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zasi%C4%99g_(biogeografia)">zasięgu</a> biegnie od <a title="Szwecja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Szwecja">Szwecji</a>, przez <a title="Estonia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Estonia">Estonię</a>, <a title="Łotwa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81otwa">Łotwę</a>, <a title="Białoruś" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82oru%C5%9B">Białoruś</a>,<a title="Ukraina" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraina">Ukrainę</a> po region <a title="Kaukaz (kraina historyczna)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaukaz_(kraina_historyczna)">Kaukazu</a> i <a title="Anatolia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Anatolia">Azji Mniejszej</a>). Jako <a title="Gatunek zawleczony" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gatunek_zawleczony">gatunek zawleczony</a> i inwazyjny również w <a title="Stany Zjednoczone" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Stany_Zjednoczone">Stanach Zjednoczonych</a> (od 1747 r.<sup id="cite_ref-dzieje_2-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-dzieje-2">[2]</a></sup>), <a title="Kanada" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kanada">Kanadzie</a>, na <a title="Hawaje" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Hawaje">Hawajach</a>, w <a title="Australia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Australia">Australii</a> i na <a title="Nowa Zelandia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowa_Zelandia">Nowej Zelandii</a><sup id="cite_ref-grin_3-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-grin-3">[3]</a></sup>, w <a title="Brazylia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Brazylia">Brazylii</a><sup id="cite_ref-marinelli_4-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-marinelli-4">[4]</a></sup>, <a title="Indie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Indie">Indiach</a> i<a title="Południowa Afryka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Po%C5%82udniowa_Afryka">Południowej Afryce</a><sup id="cite_ref-met_5-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Informacje o występowaniu według niektórych źródeł<sup id="cite_ref-grin_3-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-grin-3">[3]</a></sup> w <a title="Afryka Północna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Afryka_P%C3%B3%C5%82nocna">Afryce Północnej</a> (w pasie od <a title="Azory" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Azory">Azorów</a>, przez <a title="Maroko" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Maroko">Maroko</a> i wybrzeża <a title="Morze Śródziemne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Morze_%C5%9Ar%C3%B3dziemne">Morza Śródziemnego</a> po <a title="Tunezja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tunezja">Tunezję</a>) odnoszą się do <a title="Bluszcz kanaryjski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_kanaryjski">bluszczu kanaryjskiego</a> (<i>Hedera canariensis</i>). Gatunek ten traktowany jest czasem jako podgatunek bluszczu pospolitego (np. we <a title="Flora Europaea" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Flora_Europaea">Flora Europaea</a><sup id="cite_ref-flora_6-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-flora-6">[6]</a></sup>). Bluszcz pospolity w Polsce występuje na całym obszarze, często w części zachodniej i południowej, rzadziej w centrum, na <a title="Podlasie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Podlasie">Podlasiu</a> i <a title="Lubelszczyzna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Lubelszczyzna">Lubelszczyźnie</a>, bardzo rzadko w północnej części <a title="Mazowsze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mazowsze">Mazowsza</a> i na <a title="Suwalszczyzna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Suwalszczyzna">Suwalszczyźnie</a><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-7">[7]</a></sup>. Stanowiska w <a title="Puszcza Białowieska" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Bia%C5%82owieska">Puszczy Białowieskiej</a> znajdują się tuż przy wschodniej granicy zasięgu<sup id="cite_ref-tomanek_8-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-tomanek-8">[8]</a></sup>. W polskich górach sięga do wysokości około 800 m n.p.m., w <a title="Wogezy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wogezy">Wogezach</a> notowany na 1000 m n.p.m., w <a title="Alpy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Alpy">Alpach</a> występuje na wysokości 1800 m n.p.m.<sup id="cite_ref-leonidas_9-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup> Ze względu na łatwość z jaką dziczeje i rozprzestrzenia się w wielu wypadkach trudno określić genezę i tym samym naturalność stanowisk. Bardzo często zdziczały rośnie w starych parkach i na cmentarzach<sup id="cite_ref-bugala_10-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-bugala-10">[10]</a></sup>. W klimacie morskim wspina się wysoko na rozmaite podpory, obficie kwitnie i owocuje<sup id="cite_ref-bugala_10-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-bugala-10">[10]</a></sup>. Im dalej na wschód i północ oraz im wyższa wysokość nad poziomem morza, tym częściej rośnie w formie płożącej i tym rzadziej kwitnie<sup id="cite_ref-drzewo_11-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-drzewo-11">[11]</a></sup>. Na wysuniętych najdalej na północ stanowiskach w środkowej <a title="Szwecja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Szwecja">Szwecji</a> i <a title="Estonia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Estonia">Estonii</a>, bluszcz pospolity rozmnaża się tylko wegetatywnie od około 5 tysięcy lat, tj. od ochłodzenia, które nastąpiło wraz z końcem okresu atlantyckiego<sup id="cite_ref-met_5-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. W Polsce okazy kwitnące spotykane są często na zachodzie, zanikają w rejonie doliny <a title="Wisła" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wis%C5%82a">Wisły</a> i dalej na wschodzie są już bardzo rzadkie<sup id="cite_ref-jasiewicz_12-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-jasiewicz-12">[12]</a></sup>. Zasięg bluszczu wyraźnie limitowany jest warunkami klimatycznymi – odpowiednio ciepłym okresem letnim (temperatura najcieplejszego miesiąca przekracza 13&nbsp;°C) i łagodnym okresem zimowym (temperatura najzimniejszego miesiąca nie niższa niż −1,5&nbsp;°C)<sup id="cite_ref-met_5-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. <h2><span id="Morfologia" class="mw-headline">Morfologia</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Morfologia" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=2">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_helix_Michels1.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Hedera_helix_Michels1.jpg/250px-Hedera_helix_Michels1.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Hedera_helix_Michels1.jpg/375px-Hedera_helix_Michels1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Hedera_helix_Michels1.jpg 2x" alt="" width="250" height="234" data-file-width="384" data-file-height="360"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Kwitnący <a title="Kwiatostan" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwiatostan">kwiatostan</a> </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera-helix-flowers.JPG"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Hedera-helix-flowers.JPG/250px-Hedera-helix-flowers.JPG" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Hedera-helix-flowers.JPG/375px-Hedera-helix-flowers.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Hedera-helix-flowers.JPG/500px-Hedera-helix-flowers.JPG 2x" alt="" width="250" height="143" data-file-width="729" data-file-height="416"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Kwiatostany w różnej fazie rozwoju </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Efeu-frucht.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Efeu-frucht.jpg/250px-Efeu-frucht.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Efeu-frucht.jpg/375px-Efeu-frucht.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Efeu-frucht.jpg/500px-Efeu-frucht.jpg 2x" alt="" width="250" height="188" data-file-width="720" data-file-height="540"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> <a title="Owocostan" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Owocostan">Owocostan</a> bluszczu </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg/250px-Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg/375px-Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg/500px-Hedera_helix_1_beentree_bialowieza_2005.jpg 2x" alt="" width="250" height="334" data-file-width="1712" data-file-height="2288"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Czepne korzenie przybyszowe </div> </div> </div> <dl> <dt>Łodyga</dt> <dd>Płożąca się lub pnąca przy pomocy korzeni przybyszowych do wysokości 20 m (rzadko do 30 m). Osiąga do 70 cm obwodu w <a title="Pierśnica" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pier%C5%9Bnica">pierśnicy</a>. Silnie się rozgałęzia i jako roślina płożąca rozrosnąć się może na rozległej powierzchni, np. przy jednym z zamków w <a title="Niemcy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Niemcy">Niemczech</a> jedna roślina pokryła 860 m² skał<sup id="cite_ref-leonidas_9-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>. W uprawie doniczkowej łodygi osiągają do 2 m długości<sup id="cite_ref-mioulane_13-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mioulane-13">[13]</a></sup>. Pędy kwitnące (w zasadzie nie występują u roślin uprawianych w doniczkach) pozbawione są korzeni przybyszowych i rosną wzniesione, odstając od podpory. Na starszych roślinach powstają także gałęzie zwisające, nie wykorzystujące podpory. Różne części rośliny pokryte są gwiazdkowatymi włoskami z 4–10 promieniami. Owłosienie nadaje szarą barwę młodym pędom.</dd> </dl> <dl> <dt><a title="Korzeń" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Korze%C5%84">Korzenie</a></dt> <dd>Poza systemem korzeniowym rozwijającym się wraz z pojawieniem się siewki, na gałęziach wyrastają liczne korzenie przybyszowe (powietrzne, czepne). Korzenie te umożliwiają roślinie wspinanie się ponieważ pozbawione są <a title="Geotropizm" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Geotropizm">geotropizmu</a> wykazując <a title="Fototropizm" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fototropizm">heliotropizm</a> ujemny wrastają w ciemne szpary murów i kory drzew, silnie przywierając do nierównych powierzchni. Korzenie nie sięgają żywych tkanek drzew stanowiących podporę i tym samym bluszcz nie osłabia drzew, na których rośnie, nie pobiera z nich wody ani soli mineralnych.</dd> </dl> <dl> <dt><a title="Liść" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Li%C5%9B%C4%87">Liście</a></dt> <dd>Zimozielone, <a title="Ulistnienie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ulistnienie">skrętoległe</a>. W młodości owłosione, później nagie. Blaszki liściowe z wierzchu ciemnozielone z wyraźną siatką jasnożółtych nerwów i błyszczące, pod spodem jaśniejsze, matowe. Liście czerwienieją przy niższych temperaturach, są skórzaste i dwupostaciowe (<a title="Heterofilia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Heterofilia">heterofilia</a>). Osadzone na pędach płonnych 3–5 klapowe (klapy trójkątne), u nasady sercowate, na szczycie tępe, długości i szerokości od 4 do 10 cm (u wielu odmian drobne). Liście pędów położonych niżej zazwyczaj silniej wcinane. Liście rosnące na pędach kwitnących są jajowate lub jajowatolancetowate, całobrzegie, zaostrzone, silnie lśniące. Podobne są pierwsze liście bluszczu kiełkującego z nasiona<sup id="cite_ref-nasze_14-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-nasze-14">[14]</a></sup>. Pod kwiatostanami liście są wąskie, lancetowate. Ogonek liściowy długości 3–7 (11) cm, z wierzchu zwykle brązowy lub czerwonobrązowy. Trwałość liści wynosi 3 lata<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-15">[15]</a></sup>. Liście bluszczu są dobrym przykładem mozaiki liściowej, tj. takiego ułożenia liści, że nie zasłaniają się one wzajemnie<sup id="cite_ref-nasze_14-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-nasze-14">[14]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt><a title="Kwiat" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwiat">Kwiaty</a></dt> <dd>Obupłciowe, drobne, 5-krotne, zebrane <a title="Baldach" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Baldach">baldachowate</a> półkuliste <a title="Wiecha" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wiecha">wiechy</a> o średnicy 2–4 cm, wyrastające po 3–10 na jednej osi. <a title="Przysadka (botanika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Przysadka_(botanika)">Przysadki</a> błoniaste, drobne. Płatki <a title="Korona kwiatu" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Korona_kwiatu">korony</a> szerokie, mięsiste, do 4 mm długości, wewnątrz zielonożółte do białozielonych, od zewnątrz brunatne. Wyrastają rozpostarte poziomo, z zaostrzonymi końcami zagiętymi ku górze. Odpadają wkrótce po przekwitnieniu. <a title="Kielich (botanika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kielich_(botanika)">Kielich</a> krótki, z 5 wyraźnymi ząbkami. <a title="Pręcik (botanika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pr%C4%99cik_(botanika)">Pręcików</a>5 o nitkach długości 2–3 mm, z poziomo ustawionymi, jajowatymi i dwudzielnymi <a title="Pylnik" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pylnik">pylnikami</a> posiadającymi worki pyłkowe w kolorze żółtozielonym. <a title="Pyłek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Py%C5%82ek">Pyłek</a> żółtobrunatny. Szyjka <a title="Słupek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82upek">słupka</a> krótka (1 mm długości), pojedyncza, ale powstała ze zrośnięcia 5 szyjek, otoczona żółtym na 4 mm szerokim pierścieniem <a title="Miodnik" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Miodnik">miodnikowym</a>. Słupek 5-krotny, na wpół dolny. Kwiaty są <a title="Przedprątność" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Przedpr%C4%85tno%C5%9B%C4%87">przedprątne</a><sup id="cite_ref-nasze_14-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-nasze-14">[14]</a></sup>. Bluszcz kwitnie bardzo obficie, na jednej roślinie rozwija się od 50 do 128 tysięcy kwiatów<sup id="cite_ref-pasieka_16-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-pasieka-16">[16]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt><a title="Owoc" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Owoc">Owoce</a></dt> <dd><a title="Pestkowiec" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pestkowiec">Pestkowce</a>, kuliste, wielkości grochu (średnica 8–10 mm), początkowo ciemnobrązowe, dojrzałe niebieskoczarne (u odmian czasem żółte), trujące. Zawierają <a title="Żywica" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBywica">żywice</a> i 3–5 nasion. <a title="Nasiono" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nasiono">Nasiona</a> są nerkowate, trójkanciaste, długości 2,5-5 mm przy szerokości i grubości ok. 1-2,5 mm. Ich powierzchnia jest gładka i matowa o barwie od ciemnobrunatnej do niebieskoczarnej<sup id="cite_ref-henneberg_17-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-henneberg-17">[17]</a></sup>.</dd> </dl> <h2><span id="Biologia" class="mw-headline">Biologia</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Biologia" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=3">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <h3><span id="Anatomia" class="mw-headline">Anatomia</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Anatomia" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=4">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> Ważną rolę ze względów taksonomicznych pełnią <a title="Włosek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82osek">włoski</a> okrywające młode pędy i inne fragmenty rośliny. Składają się one z centralnej kolumienki, ze szczytu której wyrastają jednokomórkowe promienie. U podgatunku typowego (ssp. <i>helix</i>) promienie te są wzniesione, podczas gdy u bluszczu irlandzkiego (ssp. <i>hibernica</i> lub 'Hibernica') opadają w dół lub leżą. <a title="Drewno (technika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Drewno_(technika)">Drewno</a> bluszczu jest jasne, porowate i miękkie, jego <a title="Gęstość" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C4%99sto%C5%9B%C4%87">gęstość</a> wynosi 530 kg/m³<sup id="cite_ref-met_5-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Ważnym przystosowaniem tego gatunku jest umiejętność silnego przyczepienia się do podłoża. Odbywa się to w ten sposób, że <a title="Tkanka twórcza" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tkanka_tw%C3%B3rcza">czapeczka</a> i <a title="Ryzoderma" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryzoderma">ryzoderma</a> korzeni przybyszowych wydzielają <a title="Śluz roślinny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Aluz_ro%C5%9Blinny">śluz</a> przylepiający korzeń do podłoża, następnie korzenie ulegają <a title="Suberynizacja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Suberynizacja">korkowaceniu</a> silnie przywierając do nierówności podłoża<sup id="cite_ref-hejnowicz_18-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-hejnowicz-18">[18]</a></sup>. <h3><span id="Rozw.C3.B3j" class="mw-headline">Rozwój</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Rozwój" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=5">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> <a title="Roślina wieloletnia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Blina_wieloletnia">Roślina wieloletnia</a>, długowieczna, znane są okazy 700-letnie<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-19">[19]</a></sup>, według innych źródeł nawet 1000-letnie<sup id="cite_ref-leonidas_9-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>, zwykle żyje 200-300 lat (w uprawie doniczkowej 3-10 lat<sup id="cite_ref-mioulane_13-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mioulane-13">[13]</a></sup>). Kwitnie od września (czasem od sierpnia) do października. Po raz pierwszy zakwita dopiero w 8–10 roku życia, w stanie dzikim kwitnie nieczęsto, tylko osiągnąwszy odpowiedni wiek i w odpowiednich warunkach. Owoce dojrzewają w kwietniu i maju następnego roku. Roznoszone są przez <a title="Ptaki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ptaki">ptaki</a> (<a title="Ornitochoria" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ornitochoria">ornitochoria</a>), głównie <a title="Kapturka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kapturka">kapturkę</a>, <a title="Pliszkowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pliszkowate">pliszki</a> i <a title="Drozdowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Drozdowate">drozdy</a><sup id="cite_ref-leonidas_9-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>. Owoce są niechętnie zjadane przez ptaki, gdyż zawierają żywicę, jednak w śnieżne zimy, gdy brak innego pożywienia stają się dla nich cenne<sup id="cite_ref-Atlas_20-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-Atlas-20">[20]</a></sup>. Ponieważ w wydalanych <a title="Kał" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ka%C5%82">odchodach</a> znajduje się zwykle po kilka nasion, często kiełkują siewki i później rosną rośliny skupione u nasady w kępę. Nasiona kiełkują zwykle po 6-14 dniach, zachowując zdolność do kiełkowania przez kilkadziesiąt dni. Po wyschnięciu owocu, nasiona obumierają<sup id="cite_ref-met_5-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Po skiełkowaniu siewki wypuszczają liście niepodzielone i cechują się <a title="Fototropizm" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fototropizm">heliotropizmem</a> dodatnim rosnąc ku górze w stronę światła. Po rozwinięciu 5 lub 6 liścia roślina zaczyna się pokładać szukając cienia<sup id="cite_ref-leonidas_9-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>. Bluszcz rośnie stosunkowo wolno, poniżej 1 m długości rocznie<sup id="cite_ref-borowski_21-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-borowski-21">[21]</a></sup>. Jest <a title="Chamefity" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Chamefity">chamefitem</a> drewniejącym i <a title="Fanerofity" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fanerofity">fanerofitem</a>. <dl> <dt><a title="Kwitnienie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwitnienie">Kwitnienie</a></dt> <dd>Kwitną zwykle stare okazy wysoko wspinające się i w związku z tym dobrze oświetlone. Zakwitają także okazy płożące jeśli są dostatecznie stare i dobrze doświetlone<sup id="cite_ref-czekalski_22-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-czekalski-22">[22]</a></sup>. Kwiaty bluszczu otwierają się w godzinach przedpołudniowych, znakomita większość ok. godz. 7-8 rano<sup id="cite_ref-pasieka_16-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-pasieka-16">[16]</a></sup>. Kwiaty są <a title="Przedprątność" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Przedpr%C4%85tno%C5%9B%C4%87">przedprątne</a> – najpierw dojrzewają <a title="Pylnik" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pylnik">pylniki</a>, pękają wysypując pyłek i odpadają. Następnie znamię słupka staje się gotowe do <a title="Zapylenie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zapylenie">zapylenia</a>, a krążek miodnikowy zaczyna silniej wydzielać <a title="Nektar (botanika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nektar_(botanika)">nektar</a>. Kwiaty wydzielają zapach padliny, zwabiając muchy, dodatkowo nektar wabi <a title="Pszczoły" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pszczo%C5%82y">pszczoły</a>, osy, szerszenie i trzmiele, rzadko motyle<sup id="cite_ref-Atlas_20-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-Atlas-20">[20]</a></sup><sup id="cite_ref-leonidas_9-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>. W ciepłe dni wrześniowe bluszcz jest chętnie oblatywany przez pszczoły korzystające z późnego pożytku<sup id="cite_ref-czekalski_22-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-czekalski-22">[22]</a></sup><sup id="cite_ref-pasieka_16-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-pasieka-16">[16]</a></sup>. Do zapylenia czasem dochodzi w sytuacji, gdy pyłek spadnie na znamię kwiatu, który wcześniej rozpoczął kwitnienie. Pojedynczy kwiat kwitnie przez tydzień, z czego nektar wydzielany jest przez 1-3 dni, a kwitnienie całej rośliny trwa przez około miesiąc<sup id="cite_ref-leonidas_9-6" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup><sup id="cite_ref-met_5-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>.</dd> </dl> <h3><span id="Cechy_fitochemiczne" class="mw-headline">Cechy fitochemiczne</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Cechy fitochemiczne" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=6">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> Cała roślina zawiera kwaśne <a title="Saponiny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Saponiny">saponiny</a> trójterpenowe (głównie hederageninę, α-hederynę i hederakozyd C<sup id="cite_ref-przewodnik_23-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-przewodnik-23">[23]</a></sup>), szczególnie liczne w owocach, które wyróżniają się także wysoką zawartością <a title="Lipidy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Lipidy">lipidów</a> (32%). W liściach obecne są m.in. niewielkie ilości <a title="Alkaloidy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Alkaloidy">alkaloidu</a> <a title="Emetyna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Emetyna">emetyny</a>, 5-8% <a title="Saponiny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Saponiny">saponin</a> <a title="Kwas oleanolowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwas_oleanolowy">kwasu oleanolowego</a> i hederasapononin (hederagenina i bojgenina), <a title="Flawonoidy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Flawonoidy">flawonoidów</a> (np. <a title="Rutyna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Rutyna">rutyna</a>), <a title="Fenole" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fenole">fenoli</a> (poliacetyleny, <a title="Falkarinol" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Falkarinol">falkarinol</a>, falkarinon), <a title="Garbniki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Garbniki">garbników</a>,<a title="Kwasy organiczne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwasy_organiczne">kwasów organicznych</a> (<a title="Kwas kawowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwas_kawowy">kawowy</a>, <a title="Kwas chlorogenowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwas_chlorogenowy">chlorogenowy</a>, <a title="Kwas mrówkowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwas_mr%C3%B3wkowy">mrówkowy</a>), <a title="Cholesterol" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cholesterol">cholesterolu</a>, <a title="Żywica" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBywica">żywic</a>, <a title="Olejek eteryczny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Olejek_eteryczny">olejku eterycznego</a> i <a class="new" title="Skopolina (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Skopolina&amp;action=edit&amp;redlink=1">skopoliny</a><sup id="cite_ref-mowszowicz_24-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mowszowicz-24">[24]</a></sup><sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-25">[25]</a></sup><sup id="cite_ref-wyk_26-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-wyk-26">[26]</a></sup>. Stężenie saponin w liściach wynosi 5%, przy czym najwięcej jest α-hederyny oraz hederakozydu B i C (hederasaponin B i C)<sup id="cite_ref-ozar_27-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-ozar-27">[27]</a></sup>. α-hederyna o największej spośród nich aktywności farmakologicznej powstaje z hederasaponiny C po enzymatycznym odszczepieniu dwóch cząsteczek <a title="Glukoza" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Glukoza">glukozy</a><sup id="cite_ref-henneberg_17-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-henneberg-17">[17]</a></sup>. Udział składników mineralnych w 100 g <a title="Sucha masa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sucha_masa">suchej masy</a> liści jest następujący: <a title="Azot" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Azot">N</a> = 0,80 g, <a title="Fosfor" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fosfor">P</a> = 0,031 g, <a title="Potas" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Potas">K</a> = 0,77 g, <a title="Magnez" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Magnez">Mg</a> = 0,31 g<sup id="cite_ref-met_5-6" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Roślina ma smak gorzki, mdły i nieprzyjemny<sup id="cite_ref-future_28-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-future-28">[28]</a></sup>. <dl> <dt><a title="Rośliny trujące" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_truj%C4%85ce">Roślina trująca</a></dt> <dd>Wszystkie części rośliny, a zwłaszcza owoce są trujące dla człowieka, szczególnie dla dzieci. Przyczyną są szkodliwe <a title="Saponiny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Saponiny">saponiny</a> działające drażniąco na skórę i <a title="Spojówka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Spoj%C3%B3wka">spojówki</a> oczu. Po spożyciu wywołują pieczenie w ustach i gardle, mogą wywoływać biegunkę i skurcze, a przy większych ilościach zatrzymanie oddechu<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-29">[29]</a></sup>. Opisywano też działanie polegające na wywoływaniu <a title="Halucynacje" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Halucynacje">halucynacji</a> i odrętwienia<sup id="cite_ref-leonidas_9-7" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>. Kontakt skóry z sokiem komórkowym może wywołać <a title="Choroby skóry" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_sk%C3%B3ry">dermatozy</a> objawiające się zaczerwienieniem skóry, uczuciem świądu i<a title="Wysypka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wysypka">wysypką</a><sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-30">[30]</a></sup>. Alergenem skórnym jest <a title="Falkarinol" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Falkarinol">falkarinol</a> (podobnie jak u innych <a title="Araliowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Araliowate">araliowatych</a>)<sup id="cite_ref-wyk_26-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-wyk-26">[26]</a></sup>. Przypadki uczuleń na bluszcz są jednak bardzo rzadkie, w literaturze naukowej opisano ich tylko kilka<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-31">[31]</a></sup>. Obecność słabo trujących metabolitów w owocach jest korzystna dla bluszczu, bowiem ogranicza wielkość ich spożycia przez pojedynczego roślinożercę, co zwiększa szanse na skuteczne rozprzestrzenienie. Poza człowiekiem (zwłaszcza dziećmi) bluszcz jest toksyczny także dla <a title="Bydło" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Byd%C5%82o">bydła</a>, <a title="Kura domowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kura_domowa">kur</a>, <a title="Pies domowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pies_domowy">psów</a>, <a title="Sarna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sarna">saren</a> i <a title="Owca domowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Owca_domowa">owiec</a><sup id="cite_ref-met_5-7" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>.</dd> </dl> <h3><span id="Genetyka" class="mw-headline">Genetyka</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Genetyka" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=7">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> Liczba <a title="Chromosom" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Chromosom">chromosomów</a> <a title="Diploid" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Diploid">2n</a>= 48<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-32">[32]</a></sup>, ssp. <i>hibernica</i> 2n= 96. Diploidalne komórki fazy młodocianej zawierają 3,6 <a title="Piko" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Piko">pg</a> <a title="Kwas deoksyrybonukleinowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwas_deoksyrybonukleinowy">DNA</a>, w komórkach pędów kwitnących znajduje się 6,2 pg DNA. Różnica wynika z przemiany, jaka dokonuje się w trakcie <a title="Morfogeneza (biologia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Morfogeneza_(biologia)">morfogenezy</a> zarówno pod względem jakościowym (różnice w <a title="Replikacja DNA" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Replikacja_DNA">replikacji</a> <a title="Heterochromatyna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Heterochromatyna">heterochromatyny</a> zwane amplifikacją genów<sup id="cite_ref-hejnowicz_18-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-hejnowicz-18">[18]</a></sup>), jak i ilościowym (<a title="Ploidia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ploidia">ploidyzacja</a>) w materiale genetycznym<sup id="cite_ref-met_5-8" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. <h2><span id="Ekologia" class="mw-headline">Ekologia</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Ekologia" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=8">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:4653.Das_Felsenmeer_rings_um_das_Pointe_du_Ch%C3%A2teau_-_C%C3%B4te_de_Granit_Rose_-_commune_Plougrescant_,Departement_C%C3%B4tes-d%27Armor_,_Region_Bretagne_-_Spaziergang_-_Steffen_Heilfort.JPG"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/4653.Das_Felsenmeer_rings_um_das_Pointe_du_Ch%C3%A2teau_-_C%C3%B4te_de_Granit_Rose_-_commune_Plougrescant_%2CDepartement_C%C3%B4tes-d%27Armor_%2C_Region_Bretagne_-_Spaziergang_-_Steffen_Heilfort.JPG/250px-thumbnail.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/4653.Das_Felsenmeer_rings_um_das_Pointe_du_Ch%C3%A2teau_-_C%C3%B4te_de_Granit_Rose_-_commune_Plougrescant_%2CDepartement_C%C3%B4tes-d%27Armor_%2C_Region_Bretagne_-_Spaziergang_-_Steffen_Heilfort.JPG/375px-thumbnail.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/4653.Das_Felsenmeer_rings_um_das_Pointe_du_Ch%C3%A2teau_-_C%C3%B4te_de_Granit_Rose_-_commune_Plougrescant_%2CDepartement_C%C3%B4tes-d%27Armor_%2C_Region_Bretagne_-_Spaziergang_-_Steffen_Heilfort.JPG/500px-thumbnail.jpg 2x" alt="" width="250" height="333" data-file-width="1920" data-file-height="2560"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Bluszcz rosnący na skale w <a title="Bretania" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bretania">Bretanii</a> </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Efeu.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Efeu.jpg/250px-Efeu.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Efeu.jpg/375px-Efeu.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Efeu.jpg/500px-Efeu.jpg 2x" alt="" width="250" height="333" data-file-width="1000" data-file-height="1333"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Bluszcz przy ruinach domu <a title="Templariusze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Templariusze">templariuszy</a>w <a title="Weimar" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Weimar">Weimarze</a> </div> </div> </div> <dl> <dt><a title="Siedlisko (biologia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Siedlisko_(biologia)">Siedlisko</a></dt> <dd>Bluszcz pospolity występuje w naturze zwykle w lasach <a title="Grąd" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gr%C4%85d">grądowych</a> i łęgowych oraz <a title="Buczyna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Buczyna">buczynach</a>, poza tym także na <a title="Klif" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Klif">klifach</a> i skałkach wapiennych. Gatunek tolerancyjny, rośnie zarówno na glebach słabo kwaśnych jak i zasadowych, ale preferuje gleby świeże i próchniczne. Cienioznośny. Posiada ogromne zdolności przystosowawcze; może dobrze rosnąć nie tylko we właściwych dla siebie wilgotnych i zacienionych lasach, ale również w miejscach suchych i słonecznych oraz na rumowiskach skalnych, jeśli tylko klimat nie jest zbyt kontynentalny (nie toleruje silnych mrozów)<sup id="cite_ref-Atlas_20-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-Atlas-20">[20]</a></sup>. Źle znosi także długotrwałe okresy wysokiej temperatury<sup id="cite_ref-reich_33-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-reich-33">[33]</a></sup>. Pożary mu szkodzą, jednak nie pali się łatwo ze względu na zimozielone liście i dużą zawartość wody (65-70%). Odporny jest na zanieczyszczenie powietrza <a title="Dwutlenek siarki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dwutlenek_siarki">dwutlenkiem siarki</a> i pyłowe, bardzo wrażliwy jest jednak na zasolenie gleby. Rozsiewa się skutecznie w lasach prześwietlonych lub z zaburzonym runem leśnym (zarówno z przyczyn naturalnych jak i w parkach, na plantacjach), słabiej w miejscach z silnie rozwiniętym i bogatym gatunkowo runem leśnym<sup id="cite_ref-met_5-9" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Wspina się po drzewach nie czyniąc im bezpośrednio żadnej szkody i nie powodując w normalnych warunkach ich śmierci (jak mylnie sądził <a class="mw-redirect" title="Teofrast" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Teofrast">Teofrast</a>, zm. 287 p.n.e., a w średniowieczu<a title="Albert Wielki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Albert_Wielki">Albert Wielki</a><sup id="cite_ref-dzieje_2-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-dzieje-2">[2]</a></sup>). W obserwacjach trwających kilkadziesiąt lat w lasach <a title="Anglia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Anglia">Anglii</a> i <a title="Francja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Francja">Francji</a> nie stwierdzono większej śmiertelności, czy nawet ograniczenia wzrostu wśród drzew wspierających bluszcz<sup id="cite_ref-met_5-10" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Bluszcz jest preferowany przez wiele gatunków ptaków jako miejsce gniazdowania<sup id="cite_ref-botany_34-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-botany-34">[34]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt><a title="Gatunek inwazyjny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gatunek_inwazyjny">Roślina inwazyjna</a></dt> <dd>Bluszcz rozpowszechniany jako roślina ozdobna, dziczeje poza obszarem naturalnego zasięgu stając się problematycznym gatunkiem inwazyjnym. Do cech decydujących o jego inwazyjnym charakterze należą: łatwość i tempo rozprzestrzeniania się, brak szkodników, odporność na niskie temperatury. Traktowany jest jako gatunek problematyczny ponieważ rosnąc na powierzchni ziemi tworzy gęste <a title="Agregacja roślinna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Agregacja_ro%C5%9Blinna">agregacje</a> uniemożliwiające rozwój rodzimym gatunkom roślin. Wspinając się na drzewa bluszcz silnie rosnąc ku górze sukcesywnie powoduje obumieranie niższych gałęzi ograniczając dostęp światła. Wbrew obserwacjom z Europy, źródła amerykańskie dowodzą szkodliwego wpływu bluszczu na drzewa, informując o osłabionym wzroście drzew silnie porośniętych bluszczem, o większym ich narażeniu na złamanie lub wywrócenie podczas silnych deszczów, wiatrów lub opadów śniegu. Bluszcz stanowi rezerwuar dla <a title="Patogen" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Patogen">patogenu</a> – <i><a class="new" title="Xylella fastidiosa (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Xylella_fastidiosa&amp;action=edit&amp;redlink=1">Xylella fastidiosa</a></i> – bakterii wywołującej szereg chorób roślinnych m.in. <a title="Wiąz" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wi%C4%85z">wiązów</a>, <a title="Dąb" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b">dębów</a>, <a title="Klon (roślina)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Klon_(ro%C5%9Blina)">klonów</a><sup id="cite_ref-pca_35-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-pca-35">[35]</a></sup>. Obszary leśne opanowane przez bluszcz nazywane są w<a title="Stany Zjednoczone" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Stany_Zjednoczone">USA</a> <i>bluszczowymi pustyniami</i> (<i>ivy deserts</i>)<sup id="cite_ref-szkolka_36-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-szkolka-36">[36]</a></sup><sup id="cite_ref-combat_37-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-combat-37">[37]</a></sup>. Bluszcz pospolity umieszczony został na listach chwastów w stanach <a title="Waszyngton (stan)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Waszyngton_(stan)">Waszyngton</a> i <a title="Oregon" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Oregon">Oregon</a>, przy czym w tym drugim zabroniony jest także import i handel bluszczem<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-38">[38]</a></sup>. W celu zwalczania bluszczu w krajach gdzie występuje inwazyjnie organizowane są akcje pod hasłami <i>Liga bez bluszczu</i> lub <i>Precz z bluszczem</i>. Silnie inwazyjny charakter mają tylko 4 z setek kultywarów uprawianych na świecie: 'Hibernica', 'Baltica', 'Pittsburgh' i 'Star'<sup id="cite_ref-marinelli_4-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-marinelli-4">[4]</a></sup>.</dd> </dl> <h2><span id="Zmienno.C5.9B.C4.87" class="mw-headline">Zmienność</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Zmienność" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=9">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_hibernica_with_berries.JPG"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Hedera_hibernica_with_berries.JPG/250px-Hedera_hibernica_with_berries.JPG" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Hedera_hibernica_with_berries.JPG/375px-Hedera_hibernica_with_berries.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Hedera_hibernica_with_berries.JPG/500px-Hedera_hibernica_with_berries.JPG 2x" alt="" width="250" height="188" data-file-width="1600" data-file-height="1200"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Bluszcz irlandzki (ssp. <i>hibernica</i>) z owocami </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_helix_cultivars_v1.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Hedera_helix_cultivars_v1.jpg/250px-Hedera_helix_cultivars_v1.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Hedera_helix_cultivars_v1.jpg/375px-Hedera_helix_cultivars_v1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Hedera_helix_cultivars_v1.jpg/500px-Hedera_helix_cultivars_v1.jpg 2x" alt="" width="250" height="179" data-file-width="2821" data-file-height="2015"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Po prawej liść typowy, po lewej przykłady liści odmian uprawnych </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg/250px-Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg/375px-Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg/500px-Hedera_helix_Leaves_3008px.jpg 2x" alt="" width="250" height="166" data-file-width="3008" data-file-height="2000"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Odmiana 'Lady Frances' </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Fatshehedera_kz1.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Fatshehedera_kz1.jpg/250px-Fatshehedera_kz1.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Fatshehedera_kz1.jpg/375px-Fatshehedera_kz1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Fatshehedera_kz1.jpg/500px-Fatshehedera_kz1.jpg 2x" alt="" width="250" height="274" data-file-width="2912" data-file-height="3192"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Liście mieszańca bluszczu i fatsji japońskiej </div> </div> </div> Gatunek bardzo polimorficzny. Podawane są różne liczby podgatunków w zależności od ujęcia taksonomicznego. We <a title="Flora Europaea" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Flora_Europaea">Flora Europaea</a> wyróżniono trzy podgatunki: ssp. <i>helix</i> (typowy), ssp. <i>poetarum</i> (południowy) i ssp.<i>canariensis</i> (kanaryjski)<sup id="cite_ref-flora_6-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-flora-6">[6]</a></sup>. W bazie <i>Germplasm Resources Information Network (GRIN)</i> wyróżniono tylko <i>helix</i> i ssp. <i>poetarum</i> (podgatunek kanaryjski włączono do pierwszego z wymienionych podgatunków). W innych ujęciach<sup id="cite_ref-senetah_39-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-senetah-39">[39]</a></sup> wyróżnia się jako odrębny gatunek <a title="Bluszcz kanaryjski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_kanaryjski">bluszcz kanaryjski</a> (<i>Hedera canariensis</i> Willd. 1808, <a title="Synonim (taksonomia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Synonim_(taksonomia)">syn.</a> <i>H. helix</i> subsp. <i>canariensis</i> (Willd.) Coutinho 1913), podczas gdy podgatunek południowy uznawany jest za odmianę (var. <i>poetica</i> West. 1770). Za wyłączaniem bluszczu kanaryjskiego w randze odrębnego gatunku przemawia odmienna liczba chromosomów i niezdolność tworzenia mieszańców<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-40">[40]</a></sup>. W XXI wieku ukazało się szereg publikacji, które dodatkowo to samo postulują w odniesieniu do opisywanego dotychczas zwykle w roli <a title="Kultywar" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultywar">odmiany hodowlanej</a> lub podgatunku bluszczu irlandzkiego <i>H. helix</i> subsp. <i>hibernica</i>. Bluszcz irlandzki od pospolitego różni się <a title="Chloroplastowy DNA" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Chloroplastowy_DNA">DNA chloroplastowym</a>, morfologią <a title="Włosek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82osek">włosków</a>, ekologią. Bluszcz pospolity jako <a title="Diploid" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Diploid">diploid</a> ma być formą wyjściową dla <a title="Polieuploidia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Polieuploidia">tetraploidalnego</a> bluszczu irlandzkiego<sup id="cite_ref-met_5-11" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. <dl> <dt>Podział na podgatunki</dt> </dl> <ul> <li><i>Hedera helix</i> L. subsp. <i>helix</i> – podgatunek typowy</li> <li><i>Hedera helix</i> L. subsp. <i>poetarum</i> Nyman (<a title="Synonim (taksonomia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Synonim_(taksonomia)">syn.</a> <i>Hedera chrysocarpa</i> Walsh, <i>Hedera poetarum</i> Bertol., <i>Hedera helix</i> var. <i>poetica</i> Weston) – występuje w <a title="Turcja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Turcja">Turcji</a>, <a title="Grecja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Grecja">Grecji</a> i południowych <a title="Włochy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82ochy">Włoszech</a>, zdziczały w różnych miejscach w basenie Morza Śródziemnego. Od podgatunku typowego różni się żółtą lub pomarańczową barwą owoców, jaśniejszą barwą liści. Podgatunek ten ma włoski z 5-6 promieniami, podczas gdy mający podobnego koloru owoce <a title="Bluszcz himalajski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_himalajski">bluszcz himalajski</a> posiada włoski tarczkowate z 15–20 ramionami<sup id="cite_ref-senetah_39-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-senetah-39">[39]</a></sup>.</li> <li><i>H. helix</i> L. subsp. <i>rhizomatifera</i> McAllister – podgatunek opisany w 1989 z południowej i wschodniej <a title="Hiszpania" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Hiszpania">Hiszpanii</a>. Wyróżnia się drobnymi liśćmi o szerokości i długości nie przekraczającej 3 cm oraz wyraźnymi nerwami<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-41">[41]</a></sup>.</li> <li><i>H. helix</i> L. subsp. <i>hibernica</i> (G. Kirchn.) D. C. McClint. (<a title="Synonim (taksonomia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Synonim_(taksonomia)">syn.</a> <i>H. hibernica</i> (G. Kirchn.) Carrière, <i>H. hibernica</i>, <i>H. grandifolia</i>, <i>H. helix</i> 'Hibernica') – podgatunek irlandzki, <b>bluszcz irlandzki</b>. <a title="Polieuploidia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Polieuploidia">Tetraploid</a> o dyskusyjnym statusie taksonomicznym. Bluszcz wrażliwy na mróz, występuje wzdłuż europejskich wybrzeży atlantyckich od <a title="Portugalia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Portugalia">Portugalii</a> po <a title="Wyspy Brytyjskie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wyspy_Brytyjskie">Wyspy Brytyjskie</a>. Liście ma największe wśród odmian bluszczu pospolitego i większe niż u typu, osiągają do 15 cm długości, z ogonkami do 20 cm długości. Liście są cieńsze i matowo ciemnozielone, zwykle 5-klapowe, nerwy zwykle zielonkawe. Włoski na pędach rozgałęzione na 6–8 ramion, na liściach podzielone na 4 ramiona.</li> </ul> <dl> <dt><a title="Kultywar" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultywar">Odmiany uprawne</a></dt> <dd>W obrębie podgatunku typowego opisano około 400<sup id="cite_ref-marinelli_4-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-marinelli-4">[4]</a></sup> odmian uprawianych jako rośliny ozdobne. Przegląd odmian uprawnych<sup id="cite_ref-senetah_39-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-senetah-39">[39]</a></sup><sup id="cite_ref-szkolka_36-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-szkolka-36">[36]</a></sup><sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-42">[42]</a></sup>:</dd> </dl> <ul> <li><i>H. helix</i> 'Arborescens' – odmiana krzaczasta. Rośnie krzaczasto, ma pędy bez korzeni czepnych, liście całkowite i zaostrzone – typowe dla pędów kwitnących bluszczu, kwitnie i owocuje.</li> <li><i>H. helix</i> 'Arbori compact' (<a title="Synonim (taksonomia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Synonim_(taksonomia)">syn.</a> 'Arborescens Nana') – pokrój i liście jak u odmiany 'Arborescens', ale rośliny są bardziej gęste i wolno rosną.</li> <li><i>H. helix</i> 'Argenteovariegata' – odmiana białopstra. Liście pstrokate, biało-zielone, nieregularnie biało obrzeżone.</li> <li><i>H. helix</i> 'Atropurpurea' – liście soczyście zielone, zimą przebarwiają się na silny czerwony kolor<sup id="cite_ref-Atlas_20-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-Atlas-20">[20]</a></sup>.</li> <li><i>H. helix</i> 'Aureovariegata' – odmiana złotopstra. Liście pstre, żółtozielone, niektóre całe żółte, inne całe zielone. Stara odmiana znana od końca XVIII wieku.</li> <li><i>H. helix</i> 'Baltica' – odmiana bałtycka. Znaleziona w 1907 r. koło <a title="Ryga" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryga">Rygi</a>. Liście drobniejsze niż u typu (do 5 cm długości i szerokości), z małymi klapkami bocznymi, ciemnozielone z białymi nerwami. Wyróżnia się odpornością na mróz. Popularna w uprawie w Ameryce Północnej (jako <i>Baltic Ivy</i>) i jedna z bardziej inwazyjnych tam odmian.</li> <li><i>H. helix</i> 'Boskoop' – odmiana z liśćmi ciemnozielonymi, trójklapowymi, o wydłużonych i zaostrzonych klapach.</li> <li><i>H. helix</i> 'Conglomerata' – odmiana skupiona. Młode pędy grube, spłaszczone, pionowo wzniesione, międzywęźla poniżej 1 cm długości, liście drobne (do 3,5 cm długości), silnie pofalowane, krótkoogonkowe. Młode liście rosną ustawione wyraźnie dwustronnie. Rośnie krzaczasto i powoli. Wyhodowana w szkółkach <a title="Niemcy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Niemcy">niemieckich</a> w 1875 r. Podczas ostrych zim przemarza.</li> <li><i>H. helix</i> 'Deltoidea' – odmiana trójkątna. Pędy tylko płożące. Liście do 7,5 cm długości, gęsto ułożone, jajowatosercowate, zwykle bez klap, u nasady większych liści blaszka liściowa nachodzi na siebie krawędziami. W surowe zimy przemarza.</li> <li><i>H. helix</i> 'Erecta' – odmiana wyprostowana. Wygląda podobnie jak 'Conglomerata', ale liście ma większe (do 6 cm długości i szerokości), a na pędach pojawiają się korzenie przybyszowe, choć roślina nie wspina się. Podczas ostrych zim przemarza.</li> <li><i>H. helix</i> 'Glacier' – liście szaro-zielone z szerokimi, tępymi klapami i z wąskimi, białymi lub kremowymi brzegami. Znana od 1950 r., popularna w uprawie w Stanach Zjednoczonych i <a title="Europa Zachodnia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Europa_Zachodnia">zachodniej Europie</a>.</li> <li><i>H. helix</i> 'Goldchild' – liście kształtu typowego jednak z blaszką marmurkową w ciemnym i jasnym odcieniu zieleni.</li> <li><i>H. helix</i> 'Golddust' – liście typowej wielkości i kształtu mają marmurkowe, żółtawe przebarwienia na blaszce liściowej.</li> <li><i>H. helix</i> 'Goldheart' – pędy i ogonki liściowe czerwonawe, liście z wyciągniętą klapką środkową, na brzegach ciemnozielone, w środku złocistożółte. Odmiana znaleziona przed 1950 r. we Włoszech, dość odporna na mróz, dobrze zimuje pod śniegiem. Rośliny pnące, niezbyt nadaje się do uprawy jako roślina okrywowa.</li> <li><i>H. helix</i> 'Green Ripple' – liście duże, ciemnozielone, pięcioklapowe z zaostrzonymi końcami. Zimą może przemarzać bez okrycia.</li> <li><i>H. helix</i> 'Ivalace' – liście drobne (do 4 cm), ciemnozielone i pofałdowane.</li> <li><i>H. helix</i> 'Kolibri' – liście marmurkowe z przebarwieniami szaro- i ciemnozielonymi ograniczanymi nerwami, przy brzegach żółtawozielone. W cieplejszym klimacie roślina okrywowa, w Polsce doniczkowa.</li> <li><i>H. helix</i> 'Miniature Needleponit' – pokrój gęsty, liście ciemnozielone pięcioklapowe, podobna do 'Green Riple' ale liście ma mniejsze, a klapy głębiej wcięte.</li> <li><i>H. helix</i> 'Parsley Crested' – liście zielone, okrągławe z zaokrąglonymi, słabo wyciętymi pięcioma klapami, na brzegu silnie faliste</li> <li><i>H. helix</i> 'Pedata' – liście głęboko wcinane, pięcioklapowe, ze środkową klapą wydłużoną.</li> <li><i>H. helix</i> 'Sagittifolia' – odmiana strzałkowata. Liście trójklapowe, do 5 cm długości z najdłuższą klapą środkową i zwykle poziomo odstającymi klapami bocznymi. Odmiana angielska sprzed 1867 r., w Polsce dobrze zimuje.</li> <li><i>H. helix</i> 'Shamrock' – liście ciemnozielone, trójklapowe, czasem głęboko wcinane aż do powstania liścia podzielonego na trzy listki.</li> <li><i>H. helix</i> 'Thorndale' – liście ciemnozielone, pięcioklapowe, szybko rośnie jako pnącze, odmiana mrozoodporna.</li> <li><i>H. helix</i> 'Woerner' – odmiana okrywowa, nie wspinająca się, odporna na mróz. Liście ciemnozielone, trójklapowe, słabo wcinane, szersze (7-9 cm) niż dłuższe (6-8 cm).</li> <li><i>H. helix</i> 'Wonder' – liście drobne, do 3 cm szerokości, trójklapowe z zaokrąglonymi klapami, pokrój gęsty. Wrażliwa na mróz.</li> </ul> <dl> <dt>Mieszaniec</dt> <dd>Bluszcz utworzył <a title="Mieszaniec" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mieszaniec">mieszańca</a> międzyrodzajowego z <a class="new" title="Fatsja japońska (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fatsja_japo%C5%84ska&amp;action=edit&amp;redlink=1">fatsją japońską</a> <i>Fatsia japonica</i> 'Moseri' nazywanego <a class="new" title="Fatsjobluszcz lizjański (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fatsjobluszcz_lizja%C5%84ski&amp;action=edit&amp;redlink=1">fatsjobluszczem lizjańskim</a> (lub fatshederą) ×<i>Fatshedera lizei</i>. Mieszaniec uzyskany został jednorazowo w 1910 r. we <a title="Francja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Francja">Francji</a> i nigdy później już nie udało się powtórzyć tego krzyżowania. Fatsjobluszcz ma liście jak fatsja, pnie się jak bluszcz. W warunkach Polski uprawiany jako roślina doniczkowa lub w terrariach<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-43">[43]</a></sup><sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-44">[44]</a></sup>.</dd> </dl> <h2><span id="Pochodzenie" class="mw-headline">Pochodzenie</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Pochodzenie" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=10">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> Gatunek jest <a title="Relikt" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Relikt">reliktem</a> <a title="Trzeciorzęd" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Trzeciorz%C4%99d">trzeciorzędowym</a><sup id="cite_ref-tomanek_8-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-tomanek-8">[8]</a></sup>, znane są jego ślady kopalne z górnego <a title="Pliocen" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pliocen">pliocenu</a> (w Polsce z <a title="Mizerna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mizerna">Mizernej</a>)<sup id="cite_ref-jasiewicz_12-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-jasiewicz-12">[12]</a></sup>. W okresie zlodowaceń zasięg kurczył się do <a title="Ostoja (ekologia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ostoja_(ekologia)">refugiów</a> na południowych krańcach kontynentu europejskiego<sup id="cite_ref-met_5-12" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Po <a title="Zlodowacenie północnopolskie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zlodowacenie_p%C3%B3%C5%82nocnopolskie">zlodowaceniu północnopolskim</a> powrócił na ziemie polskie w młodszym okresie borealnym tj. ponad 8400 lat temu. Pojawił się w ówczesnych lasach razem z <a title="Jemioła" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Jemio%C5%82a">jemiołą</a>, <a title="Lipa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Lipa">lipami</a> i <a title="Dąb" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b">dębami</a>, wcześniej w lasach tych pojawiły się i masowo występowały głównie <a title="Sosna zwyczajna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sosna_zwyczajna">sosna</a> z <a title="Brzoza" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Brzoza">brzozą</a>, <a title="Olsza" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Olsza">olszą</a> i <a title="Wiąz" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wi%C4%85z">wiązami</a><sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-45">[45]</a></sup>. W okresie wyższych temperatur w okresie atlantyckim (przed 5-2,5 tys. laty), bluszcz rozszerzył swój zasięg dalej na północ i wschód niż obecnie<sup id="cite_ref-met_5-13" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. <h2><span id="Nazewnictwo" class="mw-headline">Nazewnictwo</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Nazewnictwo" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=11">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> W 1468 r. w rękopisie Andrzeja Grzymały bluszcz (<i>Edera repens</i>) wspomniany jest pod nazwą "brostan" co przypomina chorwackie i południowosłowiańskie "brstan". Nazwa zwyczajowa w zapisie "bluscz" obecna jest w pochodzącym z XV wieku dokumencie <i>Copiarium diplomaticum praemislaeum</i>, w identycznym zapisie pojawia się w <i>Herbarzu</i> <a title="Marcin z Urzędowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_z_Urz%C4%99dowa">Marcina z Urzędowa</a> (XVI w.). O "bluszczu białym" pisał <a title="Marcin Siennik" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_Siennik">Marcin Siennik</a> w <i>Herbarzu</i> z 1568 r., a o "bluszczu drzewnym" <a title="Szymon Syreński (Syreniusz)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Szymon_Syre%C5%84ski_(Syreniusz)">Syreniusz</a> w<i>Zielniku</i> z 1613 i <a class="new" title="Hieronim Spyczyński (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hieronim_Spyczy%C5%84ski&amp;action=edit&amp;redlink=1">Hieronim Spyczyński</a> w 1554 r. W dawnych źródłach pojawiają się też określenia "bluszcz dziki" i "bluszcz leśny". Nazwa "bluszcz pospolity" pojawia się w XIX wieku<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-46">[46]</a></sup>. Nazwa naukowa <i>Hedera</i> jest klasyczną nazwą bluszczu, też w zapisie <i>edera</i>. Pochodzi prawdopodobnie z <a title="Język grecki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_grecki">greckiego</a>, gdzie słowo <i>hédra</i> oznacza <i>umocowanie, siedzenie</i> (nawiązanie do czepnych korzeni). Jako nazwę rodzajową słowa <i>Hedera</i> pierwszy użył <a title="Joseph Pitton de Tournefort" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Joseph_Pitton_de_Tournefort">Joseph Pitton de Tournefort</a>, ale autorem ważnej nazwy jest <a title="Karol Linneusz" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Linneusz">Karol Linneusz</a>. Nazwa gatunkowa <i>helix</i> wprowadzona przez Linneusza, jest określeniem dla bluszczu zastosowanym przez <a title="Pliniusz Starszy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pliniusz_Starszy">Pliniusza Starszego</a> i pochodzi prawdopodobnie także od greckiego słowa <i>helíssein</i>oznaczającego <i>wić się, owijać</i><sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-47">[47]</a></sup>. <h2><span id="Zagro.C5.BCenia_i_ochrona" class="mw-headline">Zagrożenia i ochrona</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Zagrożenia i ochrona" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=12">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> W Polsce bluszcz pospolity podlegał ochronie prawnej od roku 1946<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-48">[48]</a></sup> do roku 2014. W 1957 ochroną ścisłą objęto tylko okazy kwitnące<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-49">[49]</a></sup>. Wynikało to stąd, że jeszcze wiele lat po powojennej zmianie granic Polski, wciąż pokutowało przeświadczenie o rzadkości występowania kwitnących okazów bluszczu w kraju. Jeszcze w 1961 roku pisano, że bluszcz kwitnie w Polsce tylko na 5 stanowiskach naturalnych (podając faktycznie nieliczne takie stanowiska w granicach Polski przedwojennej)<sup id="cite_ref-nasze_14-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-nasze-14">[14]</a></sup>. W 1995 roku w znowelizowanym rozporządzeniu zniesiono ograniczenie ochrony do okazów kwitnących i objęto ochroną wszystkie rośliny<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-50">[50]</a></sup>, co utrzymane zostało w kolejnych i obowiązujących do 2014 r. przepisach, przy czym od 2004 r. zmniejszono status ochrony ze ścisłej do częściowej<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-51">[51]</a></sup>. Prawnej <a title="Ochrona gatunkowa roślin" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ochrona_gatunkowa_ro%C5%9Blin">ochronie gatunkowej</a> podlegały tylko rośliny na stanowiskach naturalnych. W związku z ochroną prawną okazy rosnące w lasach musiały być zachowywane, chyba że <a title="Gospodarka leśna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gospodarka_le%C5%9Bna">technologia prac</a> prowadzonych w lasach to uniemożliwiała przy braku rozwiązań alternatywnych i braku zagrożenia dla populacji<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-52">[52]</a></sup>. W praktyce zalecało się podczas <a title="Pozyskiwanie drewna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pozyskiwanie_drewna">pozyskiwania drewna</a> zachowywanie wszystkich drzew stanowiących podporę dla bluszczu<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-53">[53]</a></sup>. Bluszcz od 2014 roku nie podlega ochronie gatunkowej<sup id="cite_ref-rozp2014_54-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-rozp2014-54">[54]</a></sup>. Okazy bluszczu mogą być jednak chronione prawnie jako <a title="Pomnik przyrody" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_przyrody">pomniki przyrody</a>. W takim przypadku także rosnąc na terenie zieleni urządzonej np. w parku lub na cmentarzu. Przykładem tej formy ochrony może być grupa 17 okazałych <a title="Dąb szypułkowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b_szypu%C5%82kowy">dębów szypułkowych</a> porośniętych kwitnącymi okazami bluszczu w <a title="Puszcza Bukowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Puszcza_Bukowa">Puszczy Bukowej</a> pod Szczecinem (<a class="new" title="Nadleśnictwo Gryfino (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nadle%C5%9Bnictwo_Gryfino&amp;action=edit&amp;redlink=1">Nadleśnictwo Gryfino</a><sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-55">[55]</a></sup>, leśnictwo Binowo, oddz. 361)<sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-56">[56]</a></sup>. Gatunek nie jest zagrożony w skali krajowej i nie jest wymieniany w regionalnych czerwonych listach roślin zagrożonych. Intencją wprowadzenia ochrony prawnej było zachowanie starych i kwitnących okazów, nadających szczególny urok lasom, w polskich warunkach zwykle pozbawionych udziału <a title="Pnącze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pn%C4%85cze">pnączy</a><sup id="cite_ref-leonidas_9-8" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup>. Bluszcz posiada status gatunku zagrożonego w <a title="Estonia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Estonia">Estonii</a><sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-57">[57]</a></sup>, gdzie znajduje się na granicy zasięgu. Tam też podlega ochronie prawnej<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-58">[58]</a></sup>. Jako <a title="Gatunek najmniejszej troski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gatunek_najmniejszej_troski">gatunek najmniejszej troski</a> wymieniony jest także w czerwonej księdze <a title="Wielka Brytania" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka_Brytania">Wielkiej Brytanii</a><sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-59">[59]</a></sup>. <h2><span id="Zastosowanie" class="mw-headline">Zastosowanie</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Zastosowanie" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=13">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <h3><span id="Ro.C5.9Blina_ozdobna" class="mw-headline">Roślina ozdobna</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Roślina ozdobna" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=14">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg/250px-Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg/375px-Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg/500px-Hedera_helix_%27Green_Ripple%27.jpg 2x" alt="" width="250" height="188" data-file-width="3456" data-file-height="2592"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Bluszcz odmiany 'Green Ripple' rosnący jako roślina okrywowa </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:West_College_Princeton.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/West_College_Princeton.jpg/250px-West_College_Princeton.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/West_College_Princeton.jpg/375px-West_College_Princeton.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/West_College_Princeton.jpg/500px-West_College_Princeton.jpg 2x" alt="" width="250" height="188" data-file-width="3264" data-file-height="2448"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Ściana budynku West College <a class="mw-redirect" title="Princeton University" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Princeton_University">Princeton University</a> porośnięta bluszczem. Uczelnia wchodzi w skład <a title="Ivy League" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ivy_League">Ligi Bluszczowej</a> </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg/250px-Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg/375px-Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg/500px-Starr_010419-0021_Hedera_helix.jpg 2x" alt="" width="250" height="188" data-file-width="1600" data-file-height="1200"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> <a title="Pszczoły" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pszczo%C5%82y">Pszczoła</a> z pyłkiem bluszczu na odnóżach </div> </div> </div> Uprawiany jest jako <a title="Rośliny ozdobne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_ozdobne">roślina ozdobna</a> już od czasów starożytnych, współcześnie w parkach, ogrodach i na cmentarzach oraz wewnątrz budynków jako <a title="Rośliny pokojowe" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_pokojowe">roślina doniczkowa</a>. Stosowany jest zarówno jako <a title="Roślina okrywowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Blina_okrywowa">roślina okrywowa</a>, jak i <a title="Pnącze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pn%C4%85cze">pnącze</a>. Tworzy zwarte kobierce w miejscach zacienionych, pod koronami drzew, między budynkami. Jako roślina okrywowa pozwala pozbyć się problemu <a title="Chwast" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Chwast">chwastów</a>, bowiem tworzy zwarte, jednogatunkowe agregacje. Okrywa mury, ściany i ogrodzenia, przy czym uchodzi za jedyne pnącze okrywające ściany, które nie zwiększa przy tym ich zawilgocenia<sup id="cite_ref-botany_34-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-botany-34">[34]</a></sup>. Korzenie czepne przywierając jedynie do muru nie powodują żadnych jego uszkodzeń, o ile jest on w dobrym stanie<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-60">[60]</a></sup>. Dodatkowo zwarta, zimozielona okrywa stanowi warstwę izolującą dla budynku<sup id="cite_ref-future_28-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-future-28">[28]</a></sup>. Jako gatunek długowieczny tworzy bardzo trwałą, zieloną okrywę wielu zabytkowych budynków i ruin. Ściany starych budynków pokryte zielonym kobiercem bluszczu stały się powodem określenia stowarzyszenia ośmiu elitarnych uniwersytetów amerykańskich mianem <a title="Ivy League" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ivy_League">Ligi Bluszczowej</a>. Walory ozdobne bluszczu zwiększa jego ogromna zmienność, dzięki czemu powstały setki odmian pozwalających na odpowiednie do potrzeb dobranie roślin o określonym pokroju, tempie wzrostu, wymaganiach siedliskowych i klimatycznych. <h3><span id="Ro.C5.9Blina_lecznicza" class="mw-headline">Roślina lecznicza</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Roślina lecznicza" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=15">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> <dl> <dt><a title="Surowiec zielarski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Surowiec_zielarski">Surowiec zielarski</a></dt> <dd>Liść bluszczu <i>Folium Hederae helicis</i> (Uwaga: używane dawniej nazwy <i>Herba Hederae terrestris</i> i <i>Tinctura Hederae</i> odnosiły się odpowiednio do ziela i nalewki <a title="Bluszczyk kurdybanek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszczyk_kurdybanek">bluszczyka kurdybanka</a><sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-61">[61]</a></sup>). Liście zbiera się pod koniec lata i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych<sup id="cite_ref-ozar_27-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-ozar-27">[27]</a></sup>. Stosowany jest także wyciąg z drewna i kory<sup id="cite_ref-reich_33-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-reich-33">[33]</a></sup>. W ostatnich wydaniach <i>Farmakopea polonica</i> bluszcz nie jest wymieniany<sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-62">[62]</a></sup>, jednak stosowany jest w lecznictwie oficjalnym niektórych krajów, np. w <a title="Niemcy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Niemcy">Niemczech</a> od roku 1968<sup id="cite_ref-ozar_27-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-ozar-27">[27]</a></sup>. W Polsce dostępne są gotowe preparaty w postaci syropów o działaniu przeciwzapalnym i przeciwkaszlowym (np. Hedelikum, Hederasal)<sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-63">[63]</a></sup>. Bluszcz do celów leczniczych jest do Polski importowany<sup id="cite_ref-alma_64-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt>Działanie</dt> <dd>Wyciągi stosowane były w lecznictwie ludowym jako środek wykrztuśny przy <a title="Choroby układu oddechowego" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_uk%C5%82adu_oddechowego">nieżytach górnych dróg oddechowych</a>, żółciopędny, przeciwgośćcowy i przeciwzapalny<sup id="cite_ref-mowszowicz_24-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mowszowicz-24">[24]</a></sup>, kora stosowana była w leczeniu <a title="Kiła" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ki%C5%82a">kiły</a><sup id="cite_ref-alma_64-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. W kilku badaniach potwierdzono skuteczność leczenia <a title="Przewlekłe zapalenie oskrzeli" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Przewlek%C5%82e_zapalenie_oskrzeli">przewlekłego zapalenia oskrzeli</a><sup id="cite_ref-wyk_26-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-wyk-26">[26]</a></sup>. Współcześnie wyciągi wciąż stosowane ze względu na właściwości wykrztuśne, przeciwskurczowe i antygrzybiczne w lekach wykrztuśnych<sup id="cite_ref-herbapol_65-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-herbapol-65">[65]</a></sup>. Mechanizm działania spazmolitycznego (rozkurczowego), zmniejszanie skurczu <a title="Tkanka mięśniowa gładka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tkanka_mi%C4%99%C5%9Bniowa_g%C5%82adka">mięśni gładkich</a> i rozszerzanie <a title="Oskrzela" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Oskrzela">oskrzeli</a> oraz działanie antybakteryjne (co jest zasługą saponin triterpenowych) poznany i dowiedziony jest jako skuteczny w badaniach biologicznych i biofizycznych<sup id="cite_ref-przewodnik_23-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-przewodnik-23">[23]</a></sup>. Wyciągi wykazują obiecujące działanie przeciwgrzybicze na <i><a title="Candida albicans" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Candida_albicans">Candida albicans</a></i> i przeciwpasożytnicze. Właściwości wykrztuśne saponin tłumaczone są bezpośrednim pobudzaniem <a title="Nerw błędny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nerw_b%C5%82%C4%99dny">nerwu błędnego</a> w <a title="Żołądek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBo%C5%82%C4%85dek">żołądku</a><sup id="cite_ref-wyk_26-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-wyk-26">[26]</a></sup>. Pobudzają <a title="Menstruacja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Menstruacja">krwawienia miesięczne</a> u kobiet i wykazują słabe właściwości <a title="Mitoza" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mitoza">antymitotyczne</a>, a nawet przeciwnowotworowe. Zewnętrznie stosuje się na miejsca bolesne u chorych na <a title="Reumatoidalne zapalenie stawów" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Reumatoidalne_zapalenie_staw%C3%B3w">reumatoidalne zapalenie stawów</a>, w mieszankach z <a title="Wrotycz pospolity" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wrotycz_pospolity">wrotyczem</a>, <a title="Bylica piołun" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bylica_pio%C5%82un">piołunem</a> i liśćmi <a title="Orzech włoski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Orzech_w%C5%82oski">orzecha włoskiego</a> przeciw <a title="Wszawica" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wszawica">wszawicy</a> i <a title="Świerzb" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awierzb">świerzbowi</a>. Liście bluszczu używane są także w mieszankach ziołowych do przygotowywania naparów stosowanych w postaci okładów przy zapaleniu tkanki łącznej lub skóry, <a title="Trądzik młodzieńczy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tr%C4%85dzik_m%C5%82odzie%C5%84czy">trądziku</a>, <a title="Wyprysk" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wyprysk">wyprysku</a>, <a title="Pokrzywka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pokrzywka">pokrzywce</a> i <a title="Odmrożenie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Odmro%C5%BCenie">odmrożeniach</a><sup id="cite_ref-ozar_27-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-ozar-27">[27]</a></sup>. Hederyna ma także działanie nasercowe i uspokajające<sup id="cite_ref-alma_64-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. Sok ze świeżych pędów służy do wyrobu preparatów <a title="Homeopatia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Homeopatia">homeopatycznych</a><sup id="cite_ref-alma_64-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. Wyciągi z bluszczu stosowane są zewnętrznie pomocniczo przy <a title="Choroby reumatyczne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_reumatyczne">gośćcu stawowym</a><sup id="cite_ref-lamer_66-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-lamer-66">[66]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt>Dawkowanie</dt> <dd>Zaleca się stosowanie wyłącznie preparatów gotowych, dostępnych w aptekach i ścisłe przestrzeganie sposobu dawkowania podanego w ulotce lub na opakowaniu. Stosowanie przetworów domowych lub dawek większych niż zalecane może spowodować podrażnienie żołądka i jelit, wymioty i biegunki<sup id="cite_ref-ozar_27-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-ozar-27">[27]</a></sup>. Zalecana dawka wynosi 1,5 g liści dwa razy dziennie<sup id="cite_ref-wyk_26-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-wyk-26">[26]</a></sup>. Przeciwwskazaniem w stosowaniu jest <a title="Ciąża" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ci%C4%85%C5%BCa">ciąża</a><sup id="cite_ref-lamer_66-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-lamer-66">[66]</a></sup>.</dd> </dl> <h3><span id="Ro.C5.9Blina_kosmetyczna" class="mw-headline">Roślina kosmetyczna</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Roślina kosmetyczna" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=16">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> Saponiny zawarte w ekstrakcie z bluszczu (zwłaszcza wyciągi z drewna) są <a title="Surfaktanty" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Surfaktanty">surfaktantami</a> obniżającymi <a title="Napięcie powierzchniowe" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Napi%C4%99cie_powierzchniowe">napięcie powierzchniowe</a>. Z tego powodu ekstrakt stosowany jest w środkach kosmetycznych, ułatwia wnikanie w skórę innych składników preparatów oraz rozpuszczanie <a title="Tłuszcze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/T%C5%82uszcze">tłuszczów</a>, działa zmiękczająco. Znajduje zastosowanie jako składnik preparatów służących do zwalczania <a title="Cellulit" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cellulit">cellulitu</a> i łagodzących podrażnienia skóry<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-67">[67]</a></sup><sup id="cite_ref-wyk_26-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-wyk-26">[26]</a></sup>. Wywar z liści używany do płukania włosów powoduje ich przyciemnienie<sup id="cite_ref-future_28-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-future-28">[28]</a></sup>. <h3><span id="Ro.C5.9Blina_miododajna" class="mw-headline">Roślina miododajna</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Roślina miododajna" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=17">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> Jako <a title="Rośliny miododajne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_miododajne">roślinę miododajną</a> zaleca się sadzić odmiany powstałe z sadzonkowania pędów płodnych, które kwitną corocznie od młodego wieku. Walorem bluszczu jako rośliny miododajnej jest późny termin kwitnienia, w czasie którego innych roślin dostarczających pożytku pszczołom jest już bardzo niewiele. Atutem jest też obfite kwitnienie oraz wysoka zawartość <a title="Węglowodany" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C4%99glowodany">cukrów</a> w <a title="Nektar (botanika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nektar_(botanika)">nektarze</a> i łatwo dostępny <a title="Pyłek" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Py%C5%82ek">pyłek</a>. Zawartość cukrów w nektarze zależna jest od <a title="Wilgotność względna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wilgotno%C5%9B%C4%87_wzgl%C4%99dna">wilgotności względnej</a> powietrza i wynosi średnio od 25 do 53%, w dni słoneczne i suche nawet ponad 65%. Jedna roślina dostarcza w wytwarzanym nektarze od 48 do 160 g cukrów<sup id="cite_ref-pasieka_16-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-pasieka-16">[16]</a></sup>. Miód bluszczowy jest ciemny i smaczny<sup id="cite_ref-dzieje_2-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-dzieje-2">[2]</a></sup>. <h3><span id="Inne_zastosowanie" class="mw-headline">Inne zastosowanie</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Inne zastosowanie" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=18">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h3> Dawniej używano porowatego drewna bluszczu do filtrowania (starożytni wierzyli, że możliwe jest za jego pomocą oddzielenie wody od wina)<sup id="cite_ref-botany_34-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-botany-34">[34]</a></sup>. Drewno używane jest do czasów współczesnych w <a title="Tokarka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tokarka">tokarstwie</a><sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-68">[68]</a></sup>. Żywica <i>Gummiresina Hederae</i> koloru żółto-czerwonego i silnej aromatycznej woni, uzyskiwana głównie z owoców, stosowana była do wyrobu <a title="Kadzidło" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kadzid%C5%82o">kadzidła</a><sup id="cite_ref-leonidas_9-9" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-leonidas-9">[9]</a></sup><sup id="cite_ref-herbapol_65-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-herbapol-65">[65]</a></sup><sup id="cite_ref-alma_64-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup> i w <a title="Stomatologia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Stomatologia">stomatologii</a><sup id="cite_ref-dzieje_2-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-dzieje-2">[2]</a></sup>. W starożytnej Grecji stosowano bluszcz także do usuwania skutków <a title="Nietrzeźwość" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nietrze%C5%BAwo%C5%9B%C4%87">upojenia alkoholowego</a> po spożyciu <a title="Wino" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wino">wina</a> – poprzez wypicie wina, w którym najpierw utłuczono garść liści bluszczu, a następnie delikatnie je zagotowano<sup id="cite_ref-botany_34-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-botany-34">[34]</a></sup>. Zresztą zwyczaj dodawania bluszczu do trunków, zwłaszcza piwa, przetrwał do współczesności, a piwo tak aromatyzowane nazywane jest bluszczowym (ang. <i>ivy beer</i>)<sup id="cite_ref-alkohol_69-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alkohol-69">[69]</a></sup><sup id="cite_ref-chicago_70-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-chicago-70">[70]</a></sup>. W okresie zimowym bluszcz zjadany jest przez zwierzęta i od <a title="Neolit" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Neolit">neolitu</a> do co najmniej XVI wieku stosowany był jako <a title="Pasza (rolnictwo)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pasza_(rolnictwo)">pasza</a>. W związku ze słabą palnością zalecany jest do nasadzeń w lasach okresowo suchych w celu ograniczenia ryzyka pożarowego<sup id="cite_ref-met_5-14" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Wywar z liści może służyć do odnawiania czarnych tkanin. Liście zagotowane wraz z <a title="Wodorowęglan sodu" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wodorow%C4%99glan_sodu">sodą</a> mogą być substytutem <a title="Detergenty" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Detergenty">detergentów</a> stosowanych do prania ubrań, a z pędów można uzyskiwać brązowy i żółty <a title="Substancje barwiące" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Substancje_barwi%C4%85ce">barwnik</a>. Obecność bluszczu w pomieszczeniach, poza poprawą estetyki jest korzystna dla zachowania odpowiedniego stanu powietrza. Bluszcz wchłania bowiem szereg substancji toksycznych, skuteczny jest zwłaszcza w usuwaniu oparów <a title="Aldehyd mrówkowy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Aldehyd_mr%C3%B3wkowy">formaldehydu</a><sup id="cite_ref-future_28-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-future-28">[28]</a></sup>. <h2><span id="Uprawa" class="mw-headline">Uprawa</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Uprawa" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=19">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> W uprawie gruntowej poza roślinami typowymi dla gatunku stosuje się w Polsce około 10 odmian. Ze względu na wpływ klimatu kontynentalnego w środkowej i wschodniej Polsce nadaje się do uprawy raczej tylko jako roślina okrywowa. Jako wysokie pnącze do okrywania ścian i drzew zalecany jest w Polsce zachodniej<sup id="cite_ref-bugala_10-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-bugala-10">[10]</a></sup>. Przy wyborze odmiany do uprawy należy zwracać uwagę na sposób jej wzrostu i wymagania – istnieją odmiany nadające się do nasadzeń jako <a title="Soliter (botanika)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Soliter_(botanika)">solitery</a> (np. 'Arborescens') lub jako rośliny okrywowe, słabo pnące (np. 'Green Riple'). Większość odmian uprawianych jest w polskich warunkach klimatycznych jako rośliny doniczkowe<sup id="cite_ref-sekowski_71-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-sekowski-71">[71]</a></sup>. Przedstawicieli gatunku typowego nie uprawia się w warunkach domowych ze względu na silny wzrost i możliwość uszkodzenia ścian i mebli przez czepne korzenie<sup id="cite_ref-skala_72-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-skala-72">[72]</a></sup>. <dl> <dt>Wymagania</dt> <dd>Wobec gleby bluszcz jest tolerancyjny, jednak najlepiej rośnie na glebach świeżych i próchnicznych. Jest jednym z najbardziej cienioznośnych pnączy. W surowe zimy może przemarzać (zwłaszcza młode okazy), starsze zwykle odbijają z szyi korzeniowej. Przykryty warstwą śniegu dobrze zimuje<sup id="cite_ref-bugala_10-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-bugala-10">[10]</a></sup>. Odporność na zanieczyszczenia powietrza czyni go rośliną przydatną do uprawy w warunkach miejskich<sup id="cite_ref-czekalski_22-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-czekalski-22">[22]</a></sup>. Dawniej bluszcz w warunkach domowych uprawiany był w pomieszczeniach chłodnych i słabo oświetlonych. Nowe odmiany wymagają wyższych temperatur<sup id="cite_ref-skala_72-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-skala-72">[72]</a></sup>. Zaleca się, by w okresie jesienno-zimowego spoczynku odmiany o zielonych liściach trzymać w temperaturach 8–12&nbsp;°C, a odmiany pstrolistne w temperaturze 10–15&nbsp;°C. Jeśli obniżenie temperatur w okresie zimowym nie jest możliwe, roślina powinna być dobrze doświetlona, bo inaczej w cieple wybuja, poza tym należy ją w takiej sytuacji zraszać przynajmniej raz na tydzień<sup id="cite_ref-mioulane_13-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mioulane-13">[13]</a></sup>. W tym czasie też należy bluszcz podlewać bardzo umiarkowanie (zbyt obfite podlewanie zimą powoduje żółknięcie liści<sup id="cite_ref-mc1996_73-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mc1996-73">[73]</a></sup>). Wiosną i latem wskazane jest co tygodniowe nawożenie bluszczu uprawianego w doniczkach i regularne, obfite podlewanie<sup id="cite_ref-sarwa_74-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-sarwa-74">[74]</a></sup><sup id="cite_ref-mynett_75-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mynett-75">[75]</a></sup><sup id="cite_ref-kiljan_76-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kiljan-76">[76]</a></sup>. Bluszcze należy chronić przed bezpośrednim słońcem. Najlepiej rosną w świetle rozproszonym i tylko odmiany pstrolistne wymagają więcej światła<sup id="cite_ref-mynett_75-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mynett-75">[75]</a></sup>.</dd> </dl> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hedera_helix_(L.)_cotyledons.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Hedera_helix_%28L.%29_cotyledons.jpg/250px-Hedera_helix_%28L.%29_cotyledons.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Hedera_helix_%28L.%29_cotyledons.jpg/375px-Hedera_helix_%28L.%29_cotyledons.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Hedera_helix_%28L.%29_cotyledons.jpg/500px-Hedera_helix_%28L.%29_cotyledons.jpg 2x" alt="" width="250" height="320" data-file-width="686" data-file-height="878"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Siewka bluszczu pospolitego </div> </div> </div> <dl> <dt>Rozmnażanie</dt> <dd>Najskuteczniej rozmnaża się wegetatywnie z jedno- lub dwuwęzłowych <a title="Sadzonka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sadzonka">sadzonek</a> odcinanych z pędów od późnej wiosny do wczesnej jesieni, sadzonych do doniczek z żyzną, próchniczną ziemią. Sadzonki podczas zimy należy hartować chroniąc jednak przed silnym mrozem. Wysadza się je wiosną i dla wzmocnienia latem regularnie podlewa się i nawozi. Można też pozyskiwać sadzonki późną jesienią, ukorzenić w doniczkach przez zimę i wysadzić wiosną do gruntu<sup id="cite_ref-sekowski_71-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-sekowski-71">[71]</a></sup>. Można także rozmnażać przez <a title="Odkład" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Odk%C5%82ad">odkłady</a><sup id="cite_ref-reich_33-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-reich-33">[33]</a></sup>. Sadzonki pozyskane z młodych roślin ukorzeniają się najlepiej, a w przypadku odmian odbiegających od typu, sadzonki takie zachowują najlepiej cechy wyróżniające. Poza tym możliwe i skuteczne jest rozmnażanie z nasion. Wysiane na wiosnę wschodzą dobrze, a rośliny tak uzyskane lepiej pną się, niż te pochodzące z ukorzeniania sadzonek<sup id="cite_ref-mc1996_73-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mc1996-73">[73]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt>Pielęgnacja</dt> <dd>Rośliny uprawiane jako doniczkowe zaleca się przesadzać corocznie<sup id="cite_ref-sarwa_74-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-sarwa-74">[74]</a></sup> lub co dwa lata<sup id="cite_ref-mioulane_13-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mioulane-13">[13]</a></sup> wczesną wiosną. Należy je przesadzać z możliwie nienaruszoną bryłą ziemi z doniczki. Długie pędy można skracać<sup id="cite_ref-sekowski_71-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-sekowski-71">[71]</a></sup>, choć za szczególnie efektowne uważane są bluszcze o naturalnym pokroju. Stare (rosnące w gruncie), bezlistne u dołu okazy można przyciąć krótko w celu odmłodzenia<sup id="cite_ref-czekalski_22-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-czekalski-22">[22]</a></sup>. Cięcia zachowawcze wykonywać należy w marcu. Usunąć należy wówczas pędy uszkodzone przez mróz, w przypadku odmian pstrolistnych skrócenie długich pędów pozwala otrzymać liście większe, a prześwietlenie rośliny skutkuje bardziej kontrastowym wybarwieniem liści. W uprawie odmian pstrolistnych ważne dla zachowania ich walorów jest usuwanie pojawiających się pędów z typowo wykształconymi, zielonymi liśćmi<sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-77">[77]</a></sup>. Podczas zim niektóre odmiany wrażliwe na mróz należy chronić przed niskimi temperaturami (okrywać). W przypadku pojawienia się oznak chorób grzybowych (okrągławe, brunatne plamy) chore liście należy usuwać i palić<sup id="cite_ref-kiljan_76-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kiljan-76">[76]</a></sup>.</dd> </dl> <dl> <dt>Zwalczanie</dt> <dd>Jako gatunek inwazyjny poza swym naturalnym zasięgiem oraz w pewnych sytuacjach zbyt ekspansywny w miejscach uprawy, bluszcz może być zwalczany ręcznie, mechanicznie lub chemicznie. Nie ma biologicznych metod ograniczania ekspansji bluszczu. Gruba warstwa wosków na powierzchni blaszki liściowej ogranicza skuteczność działania <a title="Herbicydy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Herbicydy">herbicydów</a>. Zalecane jest w związku z tym smarowanie herbicydami naciętych pędów lub ręczne usuwanie roślin (cięcie mechaniczne jest konieczne w przypadku starszych, silnie zdrewniałych okazów). Systematyczne, fizyczne usuwanie roślin z miejsc niepożądanych oceniane jest jako najbardziej skuteczne<sup id="cite_ref-pca_35-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-pca-35">[35]</a></sup><sup id="cite_ref-combat_37-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-combat-37">[37]</a></sup>.</dd> </dl> <h2><span id="Szkodniki.2C_ro.C5.9Blino.C5.BCercy_i_choroby" class="mw-headline">Szkodniki, roślinożercy i choroby</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Szkodniki, roślinożercy i choroby" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=20">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg/250px-VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg/375px-VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg/500px-VedbendSpistAfR%C3%A5dyr.jpg 2x" alt="" width="250" height="188" data-file-width="2272" data-file-height="1704"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Pędy bluszczu ogryzione przez sarnę </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Sebastiano_Ricci_008.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Sebastiano_Ricci_008.jpg/250px-Sebastiano_Ricci_008.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Sebastiano_Ricci_008.jpg/375px-Sebastiano_Ricci_008.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Sebastiano_Ricci_008.jpg/500px-Sebastiano_Ricci_008.jpg 2x" alt="" width="250" height="457" data-file-width="2024" data-file-height="3697"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> <a title="Dionizos" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dionizos">Dionizos</a> w wieńcu z bluszczu na głowie i<a title="Ariadna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ariadna">Ariadna</a> na obrazie Sebastiano Ricciego z 1713 r. </div> </div> </div> Bluszcz należy do roślin rzadko zapadających na choroby pasożytnicze i rzadko jest atakowany przez szkodniki<sup id="cite_ref-78" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-78">[78]</a></sup>. Wśród korzeni bluszczu występują niektóre <a title="Nicienie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Nicienie">nicienie</a> (<i>Meloidogyne</i> sp.). Związana jest z nim długa lista <a title="Stawonogi" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Stawonogi">stawonogów</a> (zwłaszcza <a title="Pajęczaki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Paj%C4%99czaki">pajęczaków</a> i <a title="Larwa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Larwa">larw</a> <a title="Motyle" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Motyle">motyli</a><sup id="cite_ref-future_28-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-future-28">[28]</a></sup>), unikają go jednak <a title="Ślimaki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Alimaki">ślimaki</a><sup id="cite_ref-met_5-15" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. Bluszcz uprawiany w warunkach domowych może być atakowany przez <a title="Przędziorkowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Prz%C4%99dziorkowate">przędziorki</a>, <a title="Tarcznikowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarcznikowate">tarczniki</a> i <a class="new" title="Misecznikowate (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Misecznikowate&amp;action=edit&amp;redlink=1">miseczniki</a><sup id="cite_ref-sarwa_74-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-sarwa-74">[74]</a></sup>, przy czym szczególnie narażone są rośliny uprawiane w pomieszczeniach suchych<sup id="cite_ref-mc1996_73-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mc1996-73">[73]</a></sup>. Mimo obecności wielu wtórnych metabolitów szkodliwych dla zdrowia człowieka, liście i młode pędy bluszczu stanowią pożywienie dla wielu gatunków <a title="Fitofag" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fitofag">roślinożerców</a>. Bluszczem żywią się zimą lub głównie zimą, gdy brak bardziej atrakcyjnego pożywienia, takie gatunki jak <a title="Sarna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sarna">sarna</a>, <a title="Daniel zwyczajny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Daniel_zwyczajny">daniel</a> i <a title="Jeleń szlachetny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Jele%C5%84_szlachetny">jeleń szlachetny</a>. Zgryzają bluszcz także <a title="Owca domowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Owca_domowa">owce</a>, przy czym zarówno one jak i wymienione wcześniej dzikie zwierzęta potrafią znacząco ograniczyć liczebność bluszczu w runie leśnym lub kolonizującego tereny trawiaste (co zdarza się nierzadko w klimacie atlantyckim). W eksperymentach dowiedziono także, że <a title="Koza domowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Koza_domowa">kozy</a> karmione bluszczem, spożywały jednorazowo niewielkie jego ilości, ale już mając możliwość spożywania liści różnych gatunków zawierających różne toksyny (saponiny i <a title="Taniny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Taniny">taniny</a>), zjadały pożywienia znacznie więcej. Świadczyć to może o wzajemnym blokowaniu działania fitotoksyn i o umiejętności unikania dawek szkodliwych przez zwierzęta<sup id="cite_ref-79" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-79">[79]</a></sup>. Na bluszczu stwierdzono <a title="Pasożytnictwo" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Paso%C5%BCytnictwo">pasożytowanie</a> dwóch gatunków roślin – <a title="Zaraza bluszczowa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zaraza_bluszczowa">zarazy bluszczowej</a> (<i>Orobanche hederae</i> z rodziny <a title="Zarazowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zarazowate">zarazowatych</a>) i <i><a class="new" title="Osyris alba (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Osyris_alba&amp;action=edit&amp;redlink=1">Osyris alba</a></i> (z rodziny <a title="Sandałowcowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sanda%C5%82owcowate">sandałowcowatych</a>). Pierwszy z gatunków pojawia się w polskiej florze przejściowo jako <a title="Efemerofit" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Efemerofit">efemerofit</a>, drugi jest półpasożytem o szerokim spektrum roślin żywicielskich występującym w południowej Europie. Na bluszczu stwierdzono dziesiątki gatunków grzybów, znaczna część jednak pojawia się na organach martwych lub zamierających. Problematycznymi <a title="Patogen" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Patogen">patogenami</a> ze względu na uszkodzenia powodowane w bluszczach uprawianych są zwłaszcza <a title="Bakterie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bakterie">bakterie</a> z rodzaju <i><a class="new" title="Xanthomonas (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Xanthomonas&amp;action=edit&amp;redlink=1">Xanthomonas</a></i> (<i>X. ederae</i> i <i>X. campestris</i>) oraz grzyb <i>Colletotrichum trichellum</i> (Fr. ex Fr.) Duke. Bakterie powodują powstawanie okrągłych, ciemnobrązowych do czarnych plam na liściach, ich żółknięcie i opadanie<sup id="cite_ref-deasese_80-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-deasese-80">[80]</a></sup>. Grzyb powoduje powstawanie na liściach <a title="Zgorzel" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zgorzel#Zgorzele_ro.C5.9Blinne">zgorzeli</a> w postaci nieregularnych, rozległych jasnych plam brązowo obrzeżonych z drobnymi ciemnobrązowymi punktami. Rośliny rosną wolno, część pędów zamiera<sup id="cite_ref-mc1996_73-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-mc1996-73">[73]</a></sup><sup id="cite_ref-81" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-81">[81]</a></sup>. Rośliny zainfekowane bakteriami lub grzybami należy zniszczyć, ew. można próbować ograniczyć rozwój lub zwalczyć infekcję środkami grzybobójczymi lub regularnym nawilżaniem powierzchni liści<sup id="cite_ref-deasese_80-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-deasese-80">[80]</a></sup>. <a title="Wiązki przewodzące" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wi%C4%85zki_przewodz%C4%85ce">Wiązki przewodzące</a> uszkadzane są także przez <a title="Rabdowirusy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Rabdowirusy">rabdowirusa</a> IVCV (ang. <i>ivy vein clearing virus</i>)<sup id="cite_ref-met_5-16" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-met-5">[5]</a></sup>. W polskich szklarniach stwierdzono na większości badanych roślin bluszczu <a title="Lęgniowce" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/L%C4%99gniowce">lęgniowca</a><i>Phytophthora tropicalis</i> powodującego przebarwienia liści i martwice u nasady pędu<sup id="cite_ref-82" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-82">[82]</a></sup>. Populacja bluszczu we <a title="Włochy" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82ochy">Włoszech</a> została znacznie ograniczona przez grzyb <i>Phoma hedericola</i><sup id="cite_ref-combat_37-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-combat-37">[37]</a></sup>. <h2><span id="Obecno.C5.9B.C4.87_w_kulturze_i_sztuce" class="mw-headline">Obecność w kulturze i sztuce</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Obecność w kulturze i sztuce" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=21">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:ArrasWawel.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/ArrasWawel.jpg/250px-ArrasWawel.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/ArrasWawel.jpg/375px-ArrasWawel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/ArrasWawel.jpg 2x" alt="" width="250" height="281" data-file-width="445" data-file-height="500"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> <a title="Arras (tkanina)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Arras_(tkanina)">Arras</a> wawelski z monogramem <a title="Zygmunt II August" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Zygmunt_II_August">Zygmunta Augusta</a>, <a title="Satyrowie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Satyrowie">satyr</a> po prawej z wieńcem bluszczu, XVI wiek </div> </div> </div> <div class="thumb tright"> <div class="thumbinner"> <a class="image" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Ivy_wreath_BM_2296.jpg"><img class="thumbimage" src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Ivy_wreath_BM_2296.jpg/250px-Ivy_wreath_BM_2296.jpg" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Ivy_wreath_BM_2296.jpg/375px-Ivy_wreath_BM_2296.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Ivy_wreath_BM_2296.jpg/500px-Ivy_wreath_BM_2296.jpg 2x" alt="" width="250" height="70" data-file-width="2875" data-file-height="800"></a> <div class="thumbcaption"> <div class="magnify">&nbsp;</div> Złoty wieniec bluszczowy z IV w. p.n.e. z<a title="Tarquinia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarquinia">Tarquinia</a> (<a title="Sztuka etruska" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Sztuka_etruska">sztuka etruska</a>) </div> </div> </div> Liście i wijące się pędy bluszczu już od <a title="Starożytność" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87">starożytności</a> stanowią motyw rozmaitych <a title="Ornament (sztuka)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ornament_(sztuka)">ornamentów</a>, a sama roślina ma ważne znaczenie symboliczne, odgrywa istotną rolę w mitologiach i kultach. W <a title="Starożytny Egipt" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt">starożytnym Egipcie</a> bluszcz był zwany <i>Drzewem Ozyrysa</i> i poświęcony temu <a title="Ozyrys" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ozyrys">bogu</a><sup id="cite_ref-alma_64-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. W <a title="Starożytna Grecja" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytna_Grecja">starożytnej Grecji</a> obecny był w kultach wielu bogów. Według <a title="Mitologia grecka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mitologia_grecka">mitologii greckiej</a> <a title="Dionizos" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dionizos">Dionizos</a> został ocalony przez bluszcz w cudowny sposób i dlatego przedstawiany był zwykle z wieńcem bluszczu na głowie. Stąd też pochodzi jego przezwisko – <i>Kistostephanos</i> czyli <i>zwieńczony bluszczem</i><sup id="cite_ref-reich_33-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-reich-33">[33]</a></sup>. Uosobieniem bluszczu był <a class="new" title="Kissos (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kissos&amp;action=edit&amp;redlink=1">Kissos</a> – młodzieniec z orszaku Dionizosa, skoczek, który po swojej tragicznej śmierci podczas jednego ze skoków przemieniony został w bluszcz<sup id="cite_ref-kopalinski_83-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kopalinski-83">[83]</a></sup>. Wieniec z bluszczu był też atrybutem muzy <a title="Talia (muza)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Talia_(muza)">Talii</a><sup id="cite_ref-Zamarovsk.C3.BD_84-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-Zamarovsk.C3.BD-84">[84]</a></sup>. Wieńce takie wręczano w Grecji także nowożeńcom jako symbol wierności<sup id="cite_ref-botany_34-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-botany-34">[34]</a></sup>. Wizerunek bluszczu umieszczano na monetach bitych w<a title="Anatolia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Anatolia">Azji Mniejszej</a> i na wyspie <a title="Naksos" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Naksos">Naksos</a><sup id="cite_ref-dzieje_2-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-dzieje-2">[2]</a></sup>. O pozytywnym wizerunku bluszczu w mitologii świadczy też to, że mściwa i zazdrosna <a title="Hera" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Hera">Hera</a> bluszczu nienawidziła<sup id="cite_ref-kopalinski_83-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kopalinski-83">[83]</a></sup>. W czasie <a title="Bachanalia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bachanalia">orgii dionizyjskich</a> żuto bluszcz dla dodania sił witalnych oraz dodawano do trunków jako <a title="Afrodyzjak" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Afrodyzjak">afrodyzjak</a>. Później, w czasach rzymskich bluszcz odgrywał istotną rolę w kulcie <a title="Dionizos" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dionizos">Bachusa</a> – odpowiednika Dionizosa<sup id="cite_ref-alma_64-6" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. Pnącze to było także atrybutem bóstw ściśle związanych z przyrodą w mitologii <a title="Frygia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Frygia">frygijskiej</a> – <a title="Attis" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Attis">Attisowi</a> i <a title="Kybele" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kybele">Kybele</a><sup id="cite_ref-borowski_21-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-borowski-21">[21]</a></sup><sup id="cite_ref-cirlot_85-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-cirlot-85">[85]</a></sup> oraz <a title="Saturn (mitologia)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Saturn_(mitologia)">Saturna</a> (bluszcz używany był podczas <a title="Saturnalia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Saturnalia">Saturnaliów</a>) i bogini <a class="new" title="Cissia (strona nie istnieje)" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cissia&amp;action=edit&amp;redlink=1">Cissia</a><sup id="cite_ref-kopalinski_83-2" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kopalinski-83">[83]</a></sup>. O znaczeniu religijnym bluszczu świadczy to, że w ramach hellenizacji <a title="Izrael" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Izrael">Izraela</a> właśnie do chodzenia w bluszczowych wieńcach na cześć <a title="Dionizos" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dionizos">Bachusa</a> <a title="Żydzi" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBydzi">Żydzi</a> zostali przymuszeni przez <a title="Antioch IV Epifanes" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Antioch_IV_Epifanes">Antiocha IV Epifanesa</a> (<a title="2 Księga Machabejska" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/2_Ksi%C4%99ga_Machabejska">2 Księga Machabejska</a> 6, 7). W starożytnym Rzymie wieńcami bluszczu ozdabiano nie tylko Bachusa, ale także poetów, przy czym poświęcony im był podgatunek <i>H. helix</i> subsp. <i>poetarum</i> o żółtych owocach<sup id="cite_ref-dzieje_2-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-dzieje-2">[2]</a></sup>. <a title="Celtowie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Celtowie">Celtowie</a> czcili bluszcz jako „Zielonego Męża” – boga zimy. Ozdabiali nim domostwa w czasie <a title="Przesilenie zimowe" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Przesilenie_zimowe">przesilenia zimowego</a> wraz z <a title="Jemioła" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Jemio%C5%82a">jemiołą</a> i <a title="Ostrokrzew" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ostrokrzew">ostrokrzewem</a><sup id="cite_ref-ursel_86-0" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-ursel-86">[86]</a></sup>. Rola bluszczu w wierzeniach i zdobnictwie starożytnym znalazła odzwierciedlenie w późniejszych dziełach artystycznych odwołujących się do motywów klasycznych. Wieńce z bluszczu przedstawiane są na obrazach, rzeźbach, a także <a title="Arras (tkanina)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Arras_(tkanina)">arrasach</a>. Bluszcz przedstawił na jednym ze swoich rysunków <a title="Vincent van Gogh" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Vincent_van_Gogh">Vincent van Gogh</a> pt. <i>Zakątek parku w zakładzie leczniczym Saint-Paul</i> z maja 1889<sup id="cite_ref-alma_64-7" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. W przedchrześcijańskiej Europie bluszcz, podobnie jak i inne zimozielone rośliny, symbolizował wieczność i trwałość życia w trudnym okresie zimy. W różnych miejscach kontynentu popularny był zwyczaj (w wielu wciąż jeszcze jest) dekorowania domostw zimozielonymi roślinami, w tym bluszczem. Rośliny te miały chronić dom i domowników przed złośliwościami chochlików (<a title="Goblin" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Goblin">goblinów</a>), szczególnie dokuczliwymi w okresie zimy<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-87">[87]</a></sup>. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa bluszczem wciąż jeszcze dekorowano domostwa i kościoły podczas święta <a title="Boże Narodzenie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bo%C5%BCe_Narodzenie">Bożego Narodzenia</a>, co później zostało zakazane jako obyczaj <a title="Pogaństwo" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Poga%C5%84stwo">pogański</a><sup id="cite_ref-botany_34-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-botany-34">[34]</a></sup>. Jako symbol wierności sadzony był od czasów starożytnych w miejscach pochówków i wciąż jest często obecny na <a title="Cmentarz" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz">cmentarzach</a><sup id="cite_ref-alma_64-8" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alma-64">[64]</a></sup>. Nieśmiertelność symbolizuje na obrazach przedstawiających motyw marności (<a title="Vanitas" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Vanitas">vanitas</a>), zwykle w postaci wieńca na<a title="Czaszka" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Czaszka">czaszce</a><sup id="cite_ref-kopalinski_83-3" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kopalinski-83">[83]</a></sup>. Poza ww. ideami i uczuciami bluszcz symbolizuje także: miłość, przywiązanie, przyjaźń, żeńskość, potrzebę opieki, tęsknotę, wegetację, ambicję, niepamięć, smutek<sup id="cite_ref-kopalinski_83-4" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kopalinski-83">[83]</a></sup>. Jest też żeńskim symbolem siły potrzebującej ochrony<sup id="cite_ref-cirlot_85-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-cirlot-85">[85]</a></sup>. Dawniej symbol bluszczu wspinającego się po tyczce (w <a title="Anglia" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Anglia">Anglii</a>) lub pęk jego pędów (<a title="Starożytny Rzym" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytny_Rzym">starożytny Rzym</a>) był symbolem gospody, winiarni lub składu win. Bluszcz symbolizował dobrą jakość trunków ponieważ wierzono, że potrafi oddzielić <a title="Wino" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wino">wino</a> od wody. Tłumaczy się to też tym, że bluszcz uchodził za pnącze silniejsze od <a title="Winorośl właściwa" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Winoro%C5%9Bl_w%C5%82a%C5%9Bciwa">winorośli</a> potrafiące je opleść i zadusić, zatem symbol bluszczu symbolizował też i z tego powodu mocny trunek. W języku angielskim istnieje <a title="Przysłowie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Przys%C5%82owie">przysłowie</a> <i>Good wine needs no bush</i>, w którym <i>bush</i> oznacza bluszcz (odpowiednik polskiego <i>dobry towar nie potrzebuje reklamy</i>). Zresztą bluszcz dodawany był i wciąż bywa przy produkcji <a title="Piwo" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Piwo">piwa</a><sup id="cite_ref-kopalinski_83-5" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-kopalinski-83">[83]</a></sup><sup id="cite_ref-alkohol_69-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-alkohol-69">[69]</a></sup>. Piwo bluszczowe weszło do tradycji wielu uczelni amerykańskich, bowiem tradycyjnie spożywane jest przy okazji wstępowania do uczelni (ang. <i>Ascension Day</i>). Dawniej sadzono tego dnia bluszcze tak charakterystyczne dla szacownych budynków uniwersyteckich, ale gdy pnącza straciły przychylność jako rośliny inwazyjne – zrezygnowano z tego i pamiątką po tej tradycji stało się piwo bluszczowe<sup id="cite_ref-chicago_70-1" class="reference"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_note-chicago-70">[70]</a></sup>. W kulturze anglosaskiej bluszcz cieszy się złą sławą, nie tylko z powodu swej inwazyjności, ale także za sprawą podobieństwa nazwy zwyczajowej do silnie trującego i ekspansywnego <a title="Toxicodendron pubescens" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Toxicodendron_pubescens">sumaka jadowitego</a> (<i>Rhus toxicodendron</i>) – po angielsku <i>poison ivy</i> (<i>poison</i> = trujący, <i>ivy</i> = bluszcz). Mimo, że nazwa dotyczy innej rośliny, mylenie roślin jest powszechne. W amerykańskim <a title="Dreszczowiec" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dreszczowiec">dreszczowcu</a> z 1992 r. pt. <a title="Trujący bluszcz (film)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Truj%C4%85cy_bluszcz_(film)">Trujący bluszcz</a> (<i>Poison Ivy</i>), bohaterka o przezwisku Ivy doprowadza do rozbicia szczęśliwą rodzinę, a jej przezwisko nawiązuje do tatuażu (krzyż opleciony bluszczem) i toksyczności sumaka jadowitego. W serialu i komiksach o <a title="Batman" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Batman">Batmanie</a> jedną z jego przeciwniczek jest biolog Dr. Pamela Lilian Isley zwana Trującym Bluszczem (ang. <i>Poison Ivy</i>), walcząca za pomocą toksycznych roślin. Mimo, że jej przezwisko i metody walki nawiązują do trującego sumaka jadowitego, w przedstawieniach plastycznych jako postać komiksowa lub filmowa, a także w tłumaczeniach polskojęzycznych kojarzona jest jednoznacznie z bluszczem. <h2><span id="Zobacz_te.C5.BC" class="mw-headline">Zobacz też</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Zobacz też" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=22">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4"> <tbody> <tr> <td><img src="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/24px-Wikiquote-logo.svg.png" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/35px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/47px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" alt="" width="24" height="28" data-file-width="300" data-file-height="355"></td> <td>Zobacz w <a title="Wikicytaty" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikicytaty">Wikicytatach</a> kolekcję cytatów <b><a class="extiw" title="q:bluszcz" href="https://pl.wikiquote.org/wiki/bluszcz">o bluszczu</a></b></td> </tr> </tbody> </table> <ul> <li><i><a title="Bluszcz (czasopismo)" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_(czasopismo)">Bluszcz</a></i> – jedno z najstarszych pism kobiecych, tygodnik ukazujący się w latach 1865-1939 w Warszawie.</li> </ul> <h2><span id="Przypisy" class="mw-headline">Przypisy</span></h2> <div class="do-not-make-smaller refsection references-column-count references-2column"> <ol class="references"> <li id="cite_note-apweb-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-apweb_1-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Stevens P.F.: <a class="external text" href="http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/" rel="nofollow">Angiosperm Phylogeny Website</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). 2001–. [dostęp 2010-04-27].</span></span></li> <li id="cite_note-dzieje-2"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-dzieje_2-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-dzieje_2-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-dzieje_2-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-dzieje_2-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-dzieje_2-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-dzieje_2-5">f</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Marian Nowiński: <i>Dzieje upraw i roślin ogrodniczych</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977.</span></span></li> <li id="cite_note-grin-3"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-grin_3-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-grin_3-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?300252" rel="nofollow">Hedera helix</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-marinelli-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-marinelli_4-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-marinelli_4-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-marinelli_4-2">c</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Janet Marinelli (red.): <i>Wielka Encyklopedia Roślin</i>. Warszawa: Świat Książki, 2006. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8373918884">ISBN 83-7391-888-4</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-met-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-5">f</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-6">g</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-7">h</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-8">i</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-9">j</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-10">k</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-11">l</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-12">m</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-13">n</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-14">o</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-15">p</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-met_5-16">q</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Daniel Metcalfe: <a class="external text" href="http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/118645563/HTMLSTART" rel="nofollow">Hedera helix L.</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Journal of Ecology 93, 3, 2005. [dostęp 9 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-flora-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-flora_6-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-flora_6-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&amp;GENUS_XREF=Hedera+&amp;SPECIES_XREF=helix&amp;TAXON_NAME_XREF=&amp;RANK=" rel="nofollow">Flora Europaea: Hedera helix</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Royal Botanic Garden Edinburgh. [dostęp 9 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-7"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Adam Zając, Maria (red.) Zając: <i>Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce</i>. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8391516113">ISBN 83-915161-1-3</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-tomanek-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-tomanek_8-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-tomanek_8-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jakub Tomanek: <i>Botanika leśna</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.</span></span></li> <li id="cite_note-leonidas-9"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-5">f</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-6">g</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-7">h</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-8">i</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-leonidas_9-9">j</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Leonidas Świejkowski: <i>Ochrona roślin w Polsce</i>. Łódź: Spółdzielnia Wydawnictw Artystycznych i Użytkowych "Poziom", 1956.</span></span></li> <li id="cite_note-bugala-10"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-bugala_10-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-bugala_10-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-bugala_10-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-bugala_10-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Władysław Bugała: <i>Drzewa i krzewy dla terenów zieleni</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8309000138">ISBN 83-09-00013-8</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-drzewo-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-drzewo_11-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">S. Białobok, Z. Hellwig (red.): <i>Drzewoznawstwo</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955.</span></span></li> <li id="cite_note-jasiewicz-12"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-jasiewicz_12-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-jasiewicz_12-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Adam Jasiewicz: <i>Rodzina: Araliaceae. W: Flora Polska. Tom VIII</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959.</span></span></li> <li id="cite_note-mioulane-13"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mioulane_13-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mioulane_13-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mioulane_13-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mioulane_13-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Patrick Mioulane (red.): <i>Praktyczna encyklopedia Rośliny pokojowe</i>. Warszawa: Hachette Livre Polska sp. z o.o., 2009. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8375755442">ISBN 83-7575-544-2</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-nasze-14"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-nasze_14-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-nasze_14-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-nasze_14-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-nasze_14-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Mikołaj Kostyniuk, Edward Marczek: <i>Nasze rośliny chronione</i>. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, 1961.</span></span></li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-15"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jean-Denis Godet: <i>Drzewa i krzewy</i>. Warszawa: Multico, 1997. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8370731562">ISBN 83-7073-156-2</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-pasieka-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-pasieka_16-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-pasieka_16-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-pasieka_16-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-pasieka_16-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Zbigniew Kołtowski: <a class="external text" href="http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&amp;grkat=w_mojej_pasiece&amp;artplik=2008_01_05koltowski.html" rel="nofollow">Bluszcz pospolity</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Pasieka nr 1, 2008. [dostęp 12 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-henneberg-17"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-henneberg_17-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-henneberg_17-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Maria Henneberg, Elżbieta Skrzydlewska (red.): <i>Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami</i>. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1984. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8320004195">ISBN 83-200-0419-5</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-hejnowicz-18"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-hejnowicz_18-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-hejnowicz_18-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Zygmunt Hejnowicz: <i>Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych. Organy wegetatywne</i>. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301138254">ISBN 83-01-13825-4</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-19"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Mała encyklopedia leśna</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1991. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301089385">ISBN 83-01-08938-5</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-Atlas-20"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-Atlas_20-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-Atlas_20-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-Atlas_20-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-Atlas_20-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Joachim Mayer, Heinz-Werner Schwegler: <i>Wielki atlas drzew i krzewów</i>. Oficyna Wyd. „Delta W-Z”. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788371756276">ISBN 978-83-7175-627-6</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-borowski-21"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-borowski_21-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-borowski_21-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jacek Borowski: <a class="external text" href="http://www.clematis.com.pl/wms/4028.html" rel="nofollow">Bluszcz pospolity – Hedera helix</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Clematis, 2003. [dostęp 12 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-czekalski-22"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-czekalski_22-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-czekalski_22-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-czekalski_22-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-czekalski_22-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Mieczysław Czekalski: <i>Bluszcz, powojnik...</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1986. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8309009828">ISBN 83-09-00982-8</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-przewodnik-23"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-przewodnik_23-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-przewodnik_23-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Hanns Häberlein: <a class="external text" href="http://www.termedia.pl/magazine.php?magazine_id=8&amp;article_id=9959&amp;magazine_subpage=ABSTRACT" rel="nofollow">Hedera helix – mechanizm działania potwierdzony badaniami biologicznymi i biofizycznymi na modelu komórkowym</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Przewodnik Lekarza 1, 2008. [dostęp 13 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-mowszowicz-24"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mowszowicz_24-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mowszowicz_24-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jakub Mowszowicz: <i>Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8309006829">ISBN 83-09-00682-9</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-25"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Leonidas Świejkowski: <i>Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim</i>. Kraków: Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego, 1950.</span></span></li> <li id="cite_note-wyk-26"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-wyk_26-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-wyk_26-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-wyk_26-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-wyk_26-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-wyk_26-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-wyk_26-5">f</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Ben-Erik van Wyk, Michael Wink: <i>Rośliny lecznicze świata</i>. Wrocław: MedPharm Polska, 2008. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8360466513">ISBN 83-60466-51-3</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-ozar-27"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-ozar_27-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-ozar_27-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-ozar_27-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-ozar_27-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-ozar_27-4">e</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Aleksander Ożarowski: <i>Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie</i>. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987. 83-202-0472-0.</span></span></li> <li id="cite_note-future-28"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-future_28-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-future_28-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-future_28-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-future_28-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-future_28-4">e</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Hedera%20helix" rel="nofollow">Hedera helix</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Plants For A Future, 1997-2000. [dostęp 25 lipca 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-29"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Burkhard Bohne, Peter Dietze: <i>Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących</i>. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788311110885">ISBN 978-83-11-11088-5</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-30"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Alice B. Russell: <a class="external text" href="http://www.ces.ncsu.edu/depts/hort/consumer/poison/Hederhe.htm" rel="nofollow">English ivy, common ivy</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Poisonous Plants of North Carolina. [dostęp 9 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-31"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Ozdemir C. i in.: <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14513244?dopt=Abstract" rel="nofollow">Allergic contact dermatitis to common ivy (Hedera helix L.)</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Hautarzt. 54 (10), 2003. [dostęp 11 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-32"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Lucjan Rutkowski: <i>Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej</i>. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006.<a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301143428">ISBN 83-01-14342-8</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-reich-33"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-reich_33-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-reich_33-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-reich_33-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-reich_33-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Josef Reichholf, Günter Steinbach (red.): <i>Wielka encyklopedia drzewa i krzewy</i>. Warszawa: MUZA S.A., 1995.</span></span></li> <li id="cite_note-botany-34"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-botany_34-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-botany_34-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-botany_34-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-botany_34-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-botany_34-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-botany_34-5">f</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">M. Grieve: <a class="external text" href="http://www.botanical.com/botanical/mgmh/i/ivycom15.html" rel="nofollow">Ivy, Common</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). A Modern Herbal. [dostęp 12 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-pca-35"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-pca_35-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-pca_35-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.nps.gov/plants/ALIEN/fact/hehe1.htm" rel="nofollow">English Ivy</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Plant Conservation Alliance, Alien Plant Working Group, 2006. [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-szkolka-36"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-szkolka_36-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-szkolka_36-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Adam Marosz: <a class="external text" href="http://www.szkolkarstwo.pl/article.php?id=328" rel="nofollow">Bluszcze</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Szkółkarstwo, 2003. [dostęp 25 lipca 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-combat-37"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-combat_37-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-combat_37-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-combat_37-2">c</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Anne Okerman: <a class="external text" href="http://conservancy.umn.edu/handle/59738" rel="nofollow">Combating the “Ivy Desert”: The Invasion of Hedera helix (English Ivy) in the Pacific Northwest United States</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Restoration &amp; Reclamation Review. [dostęp 25 lipca 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-38"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.pesticide.org/solutions/home-and-garden-toolbox/weed-solutions/controlling-english-ivy" rel="nofollow">Controlling English Ivy</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Northwest Coalition for Alternatives to Pesticides, 2007. [dostęp 25 lipca 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-senetah-39"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-senetah_39-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-senetah_39-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-senetah_39-2">c</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Włodzimierz Seneta: <i>Drzewa i krzewy liściaste D–H</i>. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301120290">ISBN 83-01-12029-0</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-40"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">McAllister, H. (1982). New work on ivies. Int. Dendrol. Soc. Yearbook 1981: 106-109.</span></li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-41"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.floraiberica.es/floraiberica/texto/pdfs/10_128_01%20Hedera.pdf" rel="nofollow">Hedera</a> (<a title="Język hiszpański" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_hiszpa%C5%84ski"><span title="Treść w języku hiszpańskim (español)">hiszp.</span></a>). Flora Iberica. [dostęp 2009-11-25].</span></span></li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-42"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Rachel Cobb: <a class="external text" href="http://www.ivy.org/gallery1.htm" rel="nofollow">Ivy Identification Photos</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). The American Ivy Society. [dostęp 1 sierpnia 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-43"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.terrarium.com.pl/zobacz/fatsjobluszcz-lizjanski-1593.html" rel="nofollow">Fatsjobluszcz lizjański</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). terrarium.com.pl. [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-44"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3900075" rel="nofollow">Fatshedera</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Encyklopedia PWN. [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-45"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Aleksander Jachowicz, Sonia Dybova-Jachowicz: <i>Paleobotanika</i>. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1994.</span></span></li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-46"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Erazm Majewski: <i>Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich</i>. Warszawa: Nakładem autora, 1894.</span></span></li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-47"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Marian Rejewski: <i>Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich</i>. Warszawa: KiW, 1996. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8305128687">ISBN 83-05-12868-7</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-48"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">Rozporządzenie Ministra Oświaty z 29 sierpnia 1946 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz. U. nr 70, poz. 384)</span></li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-49"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz. U. nr 15, poz. 78)</span></li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-50"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z dnia 18 kwietnia 1995 r.)</span></li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-51"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (<span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19951681764" rel="nofollow">Dz.&nbsp;U. z&nbsp;1995&nbsp;r. Nr&nbsp;168, poz.&nbsp;1764</a></span>)</span></li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-52"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (<span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20120000081" rel="nofollow">Dz.&nbsp;U. z&nbsp;2012&nbsp;r. Nr&nbsp;0, poz.&nbsp;81</a></span>)</span></li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-53"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk: <i>Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin w lasach</i>. Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2003.</span></span></li> <li id="cite_note-rozp2014-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-rozp2014_54-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text">Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (<span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20140001409" rel="nofollow">Dz.&nbsp;U. z&nbsp;2014&nbsp;r. Nr&nbsp;0, poz.&nbsp;1409</a></span>).</span></li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-55"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.szczecin.lasy.gov.pl/web/gryfino/38116" rel="nofollow">Nadleśnictwo Gryfino→Ochrona przyrody</a>. [dostęp 26 kwietnia 2009].</span></span></li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-56"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.szczecin.uw.gov.pl/prawo/du/20061/095-2006.pdf" rel="nofollow">Rozporządzenie Nr 113/2006 Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 22 sierpnia 2006 r. w sprawie ustanowienia Planu ochrony dla Szczecińskiego Parku Krajobrazowego „Puszcza Bukowa”</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Dziennik Urzędowy Województwa Zachodniopomorskiego Nr 95 z 1 września 2006 r. [dostęp 16 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-57"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.zbi.ee/punane/liigid/soontaimed_e.html" rel="nofollow">Red Data Book of Estonia</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Comission for Nature Conservation of the Estonian Academy of Sciences. [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-58"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://enrin.grida.no/biodiv/biodiv/national/estonia/measure3.htm" rel="nofollow">National and international legislation on biodiversity conservation and expenditures for caused damage</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Estonian Biodiversity Strategy and Action Plan, 1999. [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-59"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Christine M. Cheffings, Lynne Farrell (red.): <a class="external text" href="http://www.jncc.gov.uk/pdf/pub05_speciesstatusvpredlist3_web.pdf" rel="nofollow">The Vascular Plant Red Data List for Great Britain</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Joint Nature Conservation Committee, 2005. [dostęp 8 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-60"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Ann-Marie Powell: <i>Ogrody w mieście</i>. Warszawa: Elipsa, 2005. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8372650780">ISBN 83-7265-078-0</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-61"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Henryk St. Różański: <a class="external text" href="http://www.rozanski.ch/fitoterapia1.htm" rel="nofollow">Zielarstwo i metody fitoterapii</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). 2002. [dostęp 25 lipca 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-62"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Barbara Balcer i Jacek Drobnik. <em>Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei polskiej IV, V i VI</em>. „Ann. Acad. Med. Siles.”. 60, 6, 2006.</span></span></li> <li id="cite_note-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-63"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Paweł Pastok: <i>Kompendium leków naturalnych</i>. Warszawa: Medyk Sp. z o.o., 2000. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8387340421">ISBN 83-87340-42-1</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-alma-64"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-5">f</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-6">g</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-7">h</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alma_64-8">i</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Krzysztof Kmieć: <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/*/http://www3.uj.edu.pl/alma/alma/75/01/28.html" rel="nofollow">Rośliny lecznicze w ekslibrisie (VI)</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Alma Mater 75, 2005. [dostęp 15 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-herbapol-65"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-herbapol_65-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-herbapol_65-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.herbapol.poznan.pl/ang/bluszcz.php" rel="nofollow">Ivy (Hedera helix)</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). Herbapol Poznań, 2006. [dostęp 9 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-lamer-66"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-lamer_66-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-lamer_66-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedworok (red.): <i>Fitoterapia i leki roślinne</i>. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8320034011">ISBN 83-200-3401-1</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-67"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.dermaxime.com/ivy.htm" rel="nofollow">Ivy in cosmetic use</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Dermaxine, 2008. [dostęp 15 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-68"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Renata Krzyściak-Kosińska, Marek Kosiński: <i>Rośliny Polski</i>. Poznań: Wydawnictwo Publicat, 2005. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8373419829">ISBN 83-7341982-9</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-alkohol-69"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alkohol_69-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-alkohol_69-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.lmu.edu/Page25071.aspx" rel="nofollow">History of Alcohol Use</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Loyola Marymount University, 2006. [dostęp 17 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-chicago-70"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-chicago_70-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-chicago_70-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Phoebe Maltz: <a class="external text" href="http://magazine.uchicago.edu/0308/features/ivy.shtml" rel="nofollow">Chicago's Ivy League</a> (<a title="Język polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski"><span title="Treść w języku polskim">pol.</span></a>). University of Chicago. [dostęp 17 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-sekowski-71"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-sekowski_71-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-sekowski_71-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-sekowski_71-2">c</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: <i>Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych</i>. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301134348">ISBN 83-01-13434-8</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-skala-72"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-skala_72-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-skala_72-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Anna Skalickā: <i>Encyklopedia roślin domowych</i>. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW, 1992. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8370662420">ISBN 83-7066-242-0</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-mc1996-73"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mc1996_73-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mc1996_73-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mc1996_73-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mc1996_73-3">d</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Mieczysław Czekalski: <i>Rośliny ozdobne do dekoracji wnętrz</i>. Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, 1996. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8371600119">ISBN 83-7160-011-9</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-sarwa-74"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-sarwa_74-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-sarwa_74-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-sarwa_74-2">c</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Andrzej J. Sarwa: <i>Mała encyklopedia doniczkowych roślin ozdobnych</i>. Tarnów: Oficyna Wydawnicza Karat, 1994.<a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385601392">ISBN 83-85601-39-2</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-mynett-75"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mynett_75-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-mynett_75-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Kazimierz Mynett: <i>Rośliny doniczkowe w mieszkaniu</i>. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wydawnictw i Wystaw Przemysłu Chemicznego i Lekkiego, 1990. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8300024964">ISBN 83-00-02496-4</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-kiljan-76"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kiljan_76-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kiljan_76-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">I. Kiljańska: <i>Rośliny ozdobne w mieszkaniu i na balkonie</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8309012586">ISBN 83-09-01258-6</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-77"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Jean-Yves Prat, Denis Retournard: <i>Cięcie drzew i krzewów ozdobnych</i>. Warszawa: Delta W-Z. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8371755198">ISBN 83-7175-519-8</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-78"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Zbigniew Haber: <i>Doniczkowe rośliny ozdobne</i>. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8309015712">ISBN 83-09-01571-2</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-79"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Rogosic J, Estell RE, Skobic D, Martinovic A, Maric S.: <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16770718?dopt=Abstract" rel="nofollow">Role of species diversity and secondary compound complementarity on diet selection of Mediterranean shrubs by goats</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). J. Chem. Ecol. 32(6), 2006. [dostęp 12 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-deasese-80"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-deasese_80-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-deasese_80-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Gary Moorman: <a class="external text" href="http://extension.psu.edu/plant-disease-factsheets/all-fact-sheets/english-ivy-diseases-hedera" rel="nofollow">English Ivy (Hedera) Diseases</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Department of Plant Pathology PennState College. [dostęp 20 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-81"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.ppis.moag.gov.il/ppis/plant_disease_gallery/D_S_W_S/Colletotrichum_trichellum.htm" rel="nofollow">English Ivy Atrachnose</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Plant Protection and Inspection Services, Israeli Ministry of Agriculture and Rural Development. [dostęp 25 lipca 2011].</span></span></li> <li id="cite_note-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-82"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Orlikowski LB, Trzewik A, Wiejacha K.: <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17390874?dopt=Abstract" rel="nofollow">Phytophthora tropicalis on Hedera helix and Epipremnum aureum in Polish greenhouses</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Commun Agric Appl Biol Sci. 71(3 Pt B): 1167-70, 2006. [dostęp 11 listopada 2008].</span></span></li> <li id="cite_note-kopalinski-83"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kopalinski_83-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kopalinski_83-1">b</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kopalinski_83-2">c</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kopalinski_83-3">d</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kopalinski_83-4">e</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-kopalinski_83-5">f</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a title="Władysław Kopaliński" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Kopali%C5%84ski">Władysław Kopaliński</a>: <i>Słownik symboli</i>. Wyd. II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, s. 26-27. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321408729">ISBN 83-214-0872-9</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-Zamarovsk.C3.BD-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-Zamarovsk.C3.BD_84-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a title="Vojtech Zamarovský" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Vojtech_Zamarovsk%C3%BD">Vojtech Zamarovský</a>: <i>Bohovia a hrdinovia antických bájí</i>. Bratislava: Perfekt a.s., 1998, s. 294. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8080460981">ISBN 80-8046-098-1</a>.(<a title="Język słowacki" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki"><span title="Treść w języku słowackim (slovenčina)">słow.</span></a>)</span>; polskie wydanie: <i>Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej</i> (<i>Encyklopedia mitologii antycznej</i>, <i>Słownik mitologii greckiej i rzymskiej</i>).</span></li> <li id="cite_note-cirlot-85"><span class="mw-cite-backlink">↑ ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-cirlot_85-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do:</span>a</a>} ^{<a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-cirlot_85-1">b</a>}</span> <span class="reference-text"><span class="citation">Juan Eduardo Cirlot: <i>Słownik symboli</i>. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2007. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8324006526">ISBN 83-240-0652-6</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-ursel-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-ursel_86-0"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation">Bühring Ursel: <i>Wszystko o ziołach</i>. Warszawa: Świat Książki, 2010, s. 132–133. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788324713646">ISBN 978-83-247-1364-6</a>.</span></span></li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#cite_ref-87"><span class="cite-accessibility-label">Skocz do góry</span>↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a class="external text" href="http://www.kew.org/plants/christmasplants/ivy.html" rel="nofollow">Christmas Plants</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Royal Botanic Garden Kew, 2006. [dostęp 12 listopada 2008].</span></span></li> </ol> </div> <h2><span id="Bibliografia" class="mw-headline">Bibliografia</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Bibliografia" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=23">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <ol> <li><span class="citation">Leonidas Świejkowski: <i>Ochrona roślin w Polsce</i>. Łódź: Spółdzielnia Wydawnictw Artystycznych i Użytkowych „Poziom”, 1956.</span></li> <li><span class="citation">Josef Reichholf, Günter Steinbach (red.): <i>Wielka encyklopedia drzewa i krzewy</i>. Warszawa: MUZA S.A., 1995.</span></li> <li><span class="citation">Daniel Metcalfe: <a class="external text" href="http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/118645563/HTMLSTART" rel="nofollow">Hedera helix L.</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>). Journal of Ecology 93, 3, 2005. [dostęp 9 listopada 2008].</span></li> </ol> <h2><span id="Linki_zewn.C4.99trzne" class="mw-headline">Linki zewnętrzne</span><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit&amp;section=24">edytuj</a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></h2> <ul> <li><a class="external text" href="http://www.scirus.com/srsapp/search?q=Hedera+AND+helix&amp;ds=jnl&amp;ds=nom&amp;ds=web&amp;g=s&amp;t=all" rel="nofollow">Hedera helix</a> w wyszukiwarce informacji naukowych: <a class="external text" href="http://www.scirus.com/srsapp/" rel="nofollow">Scirus</a> (<a class="external text" href="http://www.scirus.com/srsapp/search?q=Hedera+AND+helix&amp;ds=jnl&amp;g=s&amp;t=all" rel="nofollow">wyniki</a> przeszukiwań katalogów publikacji naukowych) (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>)</li> <li><a class="external text" href="http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?300252" rel="nofollow"><i>Hedera helix</i> L.</a> w bazie danych: <a class="external text" href="http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/index.pl" rel="nofollow">GRIN (Germplasm Resources Information Network)</a> na <a class="external free" href="http://www.ars-grin.gov/" rel="nofollow">http://www.ars-grin.gov</a> (<a title="Język angielski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski"><span title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</span></a>)</li> </ul> <table class="navbox do-not-make-smaller firstNavbox" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <td> <table id="collapsibleTable0" class="nowraplinks collapsible collapsed" cellspacing="0"> <tbody> <tr> <th class="navbox-title" colspan="2">[<a id="collapseButton0"></a>pokaż] <div> <div class="noprint plainlinks"><a title="Szablon:Rodzime drzewa Polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Szablon:Rodzime_drzewa_Polski"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a>&nbsp;•&nbsp;<a title="Dyskusja szablonu:Rodzime drzewa Polski" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dyskusja_szablonu:Rodzime_drzewa_Polski"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a>&nbsp;•&nbsp;<a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Rodzime_drzewa_Polski&amp;action=edit"><span title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian.">e</span></a></div> </div> <span class="noprint"><a title="Gatunek autochtoniczny" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gatunek_autochtoniczny">Rodzime</a> <a title="Drzewo" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Drzewo">drzewa</a> i <a title="Krzew" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzew">krzewy</a> Polski na podstawie Krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002)</span></th> </tr> </tbody> </table> </td> </tr> </tbody> </table> <div id="normdaten" class="catlinks normdaten-typ-fehlt"> <a title="Kontrola autorytatywna" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kontrola_autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a>&nbsp;(<a title="Takson" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Takson">takson</a>): <ul> <li><a title="Gemeinsame Normdatei" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Gemeinsame_Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4151061-6" rel="nofollow">4151061-6</a></span></li> </ul> </div> </div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"> <div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"> <a title="Specjalna:Kategorie" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul> <li><a title="Kategoria:Artykuły na medal" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_na_medal">Artykuły na medal</a></li> <li><a title="Kategoria:Araliowate" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Araliowate">Araliowate</a></li> <li><a title="Kategoria:Pnącza ogrodowe" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Pn%C4%85cza_ogrodowe">Pnącza ogrodowe</a></li> <li><a title="Kategoria:Rośliny trujące" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Ro%C5%9Bliny_truj%C4%85ce">Rośliny trujące</a></li> <li><a title="Kategoria:Rośliny lecznicze" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Ro%C5%9Bliny_lecznicze">Rośliny lecznicze</a></li> <li><a title="Kategoria:Rośliny pokojowe" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Ro%C5%9Bliny_pokojowe">Rośliny pokojowe</a></li> <li><a title="Kategoria:Inwazyjne gatunki roślin" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Inwazyjne_gatunki_ro%C5%9Blin">Inwazyjne gatunki roślin</a></li> <li><a title="Kategoria:Rośliny biblijne" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Ro%C5%9Bliny_biblijne">Rośliny biblijne</a></li> </ul> </div> </div> <div class="visualClear">&nbsp;</div> </div> </div> <div id="mw-navigation"> <h2>Menu nawigacyjne</h2> <div id="mw-head"> <div id="p-personal" class=""> <ul> <li id="pt-anonuserpage">Nie jesteś zalogowany</li> <li id="pt-anontalk"><a accesskey="n" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [alt-shift-n]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja">Dyskusja</a></li> <li id="pt-anoncontribs"><a accesskey="y" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [alt-shift-y]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad">Edycje</a></li> <li id="pt-createaccount"><a title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&amp;returnto=Bluszcz+pospolity">Utwórz konto</a></li> <li id="pt-login"><a accesskey="o" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [alt-shift-o]" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&amp;returnto=Bluszcz+pospolity">Zaloguj się</a></li> </ul> </div> <div id="left-navigation"> <div id="p-namespaces" class="vectorTabs"> <ul> <li id="ca-nstab-main" class="selected"><a accesskey="c" title="Zobacz stronę treści [alt-shift-c]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity">Artykuł</a></li> <li id="ca-talk"><a accesskey="t" title="Dyskusja o zawartości tej strony [alt-shift-t]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dyskusja:Bluszcz_pospolity" rel="discussion">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> <div id="right-navigation"> <div id="p-views" class="vectorTabs"> <ul> <li id="ca-view" class="selected"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity">Czytaj</a></li> <li id="ca-edit"><a accesskey="e" title="Edytuj tę&nbsp;stronę [alt-shift-e]" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=edit">Edytuj</a></li> <li id="ca-history" class="collapsible"><a accesskey="h" title="Starsze wersje tej strony. [alt-shift-h]" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=history">Historia i autorzy</a></li> </ul> </div> <div id="p-search"><form id="searchform" action="https://pl.wikipedia.org/w/index.php"> <div id="simpleSearch"><input id="searchInput" accesskey="f" tabindex="1" title="Przeszukaj Wikipedię [alt-shift-f]" autocomplete="off" name="search" type="search" placeholder="Szukaj"><input id="searchButton" class="searchButton" title="Przejdź do strony o dokładnie takim tytule, o ile istnieje" name="go" type="submit" value="Przejdź"></div> </form></div> </div> </div> <div id="mw-panel"> <div id="p-logo">&nbsp;</div> <div id="p-navigation" class="portal"> <div class="body"> <ul> <li id="n-mainpage-description"><a accesskey="z" title="Przejdź na stronę główną [alt-shift-z]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna">Strona główna</a></li> <li id="n-randompage"><a accesskey="x" title="Załaduj losową stronę [alt-shift-x]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Losowa_strona">Losuj artykuł</a></li> <li id="n-Kategorie"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne">Kategorie artykułów</a></li> <li id="n-Featured-articles"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii">Najlepsze artykuły</a></li> <li id="n-FAQ"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:FAQ">Częste pytania (FAQ)</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="portal"> <h3 id="p-zmiany-label">Dla czytelników</h3> <div class="body"> <ul> <li id="n-czytelnicy"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="n-bug_in_article"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Bluszcz_pospolity#">Zgłoś błąd</a></li> <li id="n-contact"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami">Kontakt</a></li> <li id="n-sitesupport"><a title="Pomóż nam" href="https://donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&amp;utm_medium=sidebar&amp;utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&amp;uselang=pl">Wspomóż Wikipedię</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="portal"> <h3 id="p-edytorzy-label">Dla wikipedystów</h3> <div class="body"> <ul> <li id="n-pierwsze-kroki"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki">Pierwsze kroki</a></li> <li id="n-portal"><a title="O projekcie, co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w">Portal wikipedystów</a></li> <li id="n-Noticeboard"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84">Ogłoszenia</a></li> <li id="n-Guidelines"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Zasady">Zasady</a></li> <li id="n-helppage-name"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci">Pomoc</a></li> <li id="n-recentchanges"><a accesskey="r" title="Lista ostatnich zmian na Wikipedii. [alt-shift-r]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany">Ostatnie zmiany</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="portal"> <h3 id="p-tb-label">Narzędzia</h3> <div class="body"> <ul> <li id="t-whatlinkshere"><a accesskey="j" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [alt-shift-j]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Bluszcz_pospolity">Linkujące</a></li> <li id="t-recentchangeslinked"><a accesskey="k" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [alt-shift-k]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Bluszcz_pospolity">Zmiany w linkowanych</a></li> <li id="t-upload"><a accesskey="u" title="Prześlij pliki [alt-shift-u]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prze%C5%9Blij_plik">Prześlij plik</a></li> <li id="t-specialpages"><a accesskey="q" title="Lista wszystkich specjalnych stron [alt-shift-q]" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Strony_specjalne">Strony specjalne</a></li> <li id="t-permalink"><a title="Stały link do tej wersji strony" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;oldid=45942306">Link do tej wersji</a></li> <li id="t-info"><a title="Więcej informacji na temat tej strony" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;action=info">Informacje o tej stronie</a></li> <li id="t-wikibase"><a accesskey="g" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [alt-shift-g]" href="https://www.wikidata.org/wiki/Q26354">Element Wikidanych</a></li> <li id="t-cite"><a title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&amp;page=Bluszcz_pospolity&amp;id=45942306">Cytowanie tego artykułu</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="portal"> <h3 id="p-coll-print_export-label">Drukuj lub eksportuj</h3> <div class="body"> <ul> <li id="coll-create_a_book"><a href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Bluszcz+pospolity">Utwórz książkę</a></li> <li id="coll-download-as-rdf2latex"><a href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&amp;bookcmd=render_article&amp;arttitle=Bluszcz+pospolity&amp;returnto=Bluszcz+pospolity&amp;oldid=45942306&amp;writer=rdf2latex">Pobierz jako PDF</a></li> <li id="t-print"><a accesskey="p" title="Wersja do wydruku [alt-shift-p]" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bluszcz_pospolity&amp;printable=yes">Wersja do druku</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="portal"> <h3 id="p-wikibase-otherprojects-label">W innych projektach</h3> <div class="body"> <ul> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Hedera_helix" hreflang="en">Wikimedia Commons</a></li> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-species"><a href="https://species.wikimedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="en">Wikispecies</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-lang" class="portal"> <h3 id="p-lang-label">W innych językach</h3> <div class="body"> <ul> <li class="interlanguage-link interwiki-ar"><a lang="ar" title="عشقة متسلقة – arabski" href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B4%D9%82%D8%A9_%D9%85%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%82%D8%A9" hreflang="ar">العربية</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-ast"><a lang="ast" title="Hedera helix – asturyjski" href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="ast">Asturianu</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-az"><a lang="az" title="Adi daşsarmaşığı – azerski" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Adi_da%C5%9Fsarma%C5%9F%C4%B1%C4%9F%C4%B1" hreflang="az">Azərbaycanca</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-be"><a lang="be" title="Плюшч звычайны – białoruski" href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%8E%D1%88%D1%87_%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D1%8B" hreflang="be">Беларуская</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-bg"><a lang="bg" title="Обикновен бръшлян – bułgarski" href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D0%B8%D0%BA%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD_%D0%B1%D1%80%D1%8A%D1%88%D0%BB%D1%8F%D0%BD" hreflang="bg">Български</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-bar"><a lang="bar" title="Eabam – bawarski" href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Eabam" hreflang="bar">Boarisch</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-ca"><a lang="ca" title="Heura – kataloński" href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Heura" hreflang="ca">Català</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-ceb"><a lang="ceb" title="Hedera helix – cebuano" href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="ceb">Cebuano</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-cs"><a lang="cs" title="Břečťan popínavý – czeski" href="https://cs.wikipedia.org/wiki/B%C5%99e%C4%8D%C5%A5an_pop%C3%ADnav%C3%BD" hreflang="cs">Čeština</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-da"><a lang="da" title="Almindelig Vedbend – duński" href="https://da.wikipedia.org/wiki/Almindelig_Vedbend" hreflang="da">Dansk</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle" title="Dobry artykuł"><a lang="de" title="Gemeiner Efeu – niemiecki" href="https://de.wikipedia.org/wiki/Gemeiner_Efeu" hreflang="de">Deutsch</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-dsb"><a lang="dsb" title="Wšedny blušć – dolnołużycki" href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/W%C5%A1edny_blu%C5%A1%C4%87" hreflang="dsb">Dolnoserbski</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-et"><a lang="et" title="Harilik luuderohi – estoński" href="https://et.wikipedia.org/wiki/Harilik_luuderohi" hreflang="et">Eesti</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-en"><a lang="en" title="Hedera helix – angielski" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="en">English</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-es"><a lang="es" title="Hedera helix – hiszpański" href="https://es.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="es">Español</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-eu"><a lang="eu" title="Huntz arrunt – baskijski" href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Huntz_arrunt" hreflang="eu">Euskara</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-fa"><a lang="fa" title="پاپیتال – perski" href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" hreflang="fa">فارسی</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-fr"><a lang="fr" title="Lierre grimpant – francuski" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Lierre_grimpant" hreflang="fr">Français</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-gl"><a lang="gl" title="Hedra – galicyjski" href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Hedra" hreflang="gl">Galego</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-ko"><a lang="ko" title="양담쟁이 – koreański" href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%96%91%EB%8B%B4%EC%9F%81%EC%9D%B4" hreflang="ko">한국어</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-hy"><a lang="hy" title="Բաղեղ սովորական – ormiański" href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%B2%D5%A5%D5%B2_%D5%BD%D5%B8%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6" hreflang="hy">Հայերեն</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-hsb"><a lang="hsb" title="Wšědny blušć – górnołużycki" href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/W%C5%A1%C4%9Bdny_blu%C5%A1%C4%87" hreflang="hsb">Hornjoserbsce</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-hr"><a lang="hr" title="Bršljan – chorwacki" href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Br%C5%A1ljan" hreflang="hr">Hrvatski</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-is"><a lang="is" title="Bergflétta – islandzki" href="https://is.wikipedia.org/wiki/Bergfl%C3%A9tta" hreflang="is">Íslenska</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-it"><a lang="it" title="Hedera helix – włoski" href="https://it.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="it">Italiano</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-he"><a lang="he" title="קיסוס החורש – hebrajski" href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A7%D7%99%D7%A1%D7%95%D7%A1_%D7%94%D7%97%D7%95%D7%A8%D7%A9" hreflang="he">עברית</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-csb"><a lang="csb" title="Efoj – kaszubski" href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Efoj" hreflang="csb">Kaszëbsczi</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-la"><a lang="la" title="Hedera helix – łaciński" href="https://la.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="la">Latina</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-lt"><a lang="lt" title="Gebenė lipikė – litewski" href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Geben%C4%97_lipik%C4%97" hreflang="lt">Lietuvių</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-lmo"><a lang="lmo" title="Hedera helix – lombardzki" href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="lmo">Lumbaart</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-hu"><a lang="hu" title="Közönséges borostyán – węgierski" href="https://hu.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6z%C3%B6ns%C3%A9ges_borosty%C3%A1n" hreflang="hu">Magyar</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-mk"><a lang="mk" title="Бршлен – macedoński" href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D1%88%D0%BB%D0%B5%D0%BD" hreflang="mk">Македонски</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-nl"><a lang="nl" title="Klimop – niderlandzki" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Klimop" hreflang="nl">Nederlands</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-ja"><a lang="ja" title="セイヨウキヅタ – japoński" href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%BB%E3%82%A4%E3%83%A8%E3%82%A6%E3%82%AD%E3%83%85%E3%82%BF" hreflang="ja">日本語</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-nap"><a lang="nap" title="Ellera – neapolitański" href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Ellera" hreflang="nap">Napulitano</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-frr"><a lang="frr" title="Efeu – północnofryzyjski" href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Efeu" hreflang="frr">Nordfriisk</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-no"><a lang="no" title="Eføy – norweski" href="https://no.wikipedia.org/wiki/Ef%C3%B8y" hreflang="no">Norsk bokmål</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-nn"><a lang="nn" title="Bergflette – norweski (nynorsk)" href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Bergflette" hreflang="nn">Norsk nynorsk</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-nrm"><a lang="nrm" title="Glléru – Nouormand" href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Gll%C3%A9ru" hreflang="nrm">Nouormand</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-pt"><a lang="pt" title="Hedera helix – portugalski" href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="pt">Português</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-ru"><a lang="ru" title="Плющ обыкновенный – rosyjski" href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%8E%D1%89_%D0%BE%D0%B1%D1%8B%D0%BA%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9" hreflang="ru">Русский</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-sc"><a lang="sc" title="Edra – sardyński" href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Edra" hreflang="sc">Sardu</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-sco"><a lang="sco" title="Hedera helix – szkocki" href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="sco">Scots</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-simple"><a lang="simple" title="Common ivy – Simple English" href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Common_ivy" hreflang="simple">Simple English</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-sl"><a lang="sl" title="Navadni bršljan – słoweński" href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Navadni_br%C5%A1ljan" hreflang="sl">Slovenščina</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-sr"><a lang="sr" title="Бршљан – serbski" href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D1%88%D1%99%D0%B0%D0%BD" hreflang="sr">Српски / srpski</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-fi"><a lang="fi" title="Varjomuratti – fiński" href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Varjomuratti" hreflang="fi">Suomi</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-sv"><a lang="sv" title="Murgröna – szwedzki" href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Murgr%C3%B6na" hreflang="sv">Svenska</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-tr"><a lang="tr" title="Duvar sarmaşığı – turecki" href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Duvar_sarma%C5%9F%C4%B1%C4%9F%C4%B1" hreflang="tr">Türkçe</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-uk"><a lang="uk" title="Плющ звичайний – ukraiński" href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%8E%D1%89_%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%87%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B8%D0%B9" hreflang="uk">Українська</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-vi"><a lang="vi" title="Dây thường xuân – wietnamski" href="https://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2y_th%C6%B0%E1%BB%9Dng_xu%C3%A2n" hreflang="vi">Tiếng Việt</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-war"><a lang="war" title="Hedera helix – waraj" href="https://war.wikipedia.org/wiki/Hedera_helix" hreflang="war">Winaray</a></li> <li class="interlanguage-link interwiki-zh"><a lang="zh" title="常春藤 – chiński" href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%B8%B8%E6%98%A5%E8%97%A4" hreflang="zh">中文</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a class="wbc-editpage" title="Edytuj linki wersji językowych" href="https://www.wikidata.org/wiki/Q26354#sitelinks-wikipedia">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </div> <div id="footer"> <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod">Tę stronę ostatnio zmodyfikowano o 22:44, 1 cze 2016.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na <a href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl">licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a href="https://wikimediafoundation.org/wiki/Warunki_korzystania">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> </div>